2. P. R. 01imxo‘jayeva —

mavzu. Organizmlarning ko‘payishi. Ontogenez. Predembrional rivojlanish 125

Demak, jinssiz ko‘payishda bitta organizm ishtirok etib, faqat shu organizmga xos belgi va sifatlargina nasldan naslga o‘tadi. Buning natijasida o‘zgaruvchanlik, belgilar kombinatsiyalari chegaralari torayib qoladi. Shunga qaramasdan jinssiz ko‘payishda ayrim afzalliklar ham mavjud. Jinssiz ko‘payish oddiy va samarali, organizmlarda o‘zlarining juftlariga ehtiyoj kuzatilmaydi. Har qanday joyda nasi qoldirish mumkin. Mutatsiya natijasida hosil bo'lgan ijobiy genlar yig‘indisi doimiy holda saqlanadi, chunki jinssiz ko‘payishda genlarning kombinatsiyasi kuzatilmaydi. Jinsiy ko'payishda esabu afzalliklar kuzatilmaydi, lekin jinsiy ko'payishdagi ota-onalar genlari kombinatsiyasi avlodlarda irsiy xilma-xillikni ta’minlaydi.

Jinsiy ko‘payishning eng oddiy shakllari konyugatsiya va kopulatsiya bo‘lib, sodda hayvonlarda kuzatiladi.

Jinsiy ko‘payishda maxsus hujayralar — gametalar hosil bo'ladi. Gametalar o‘zaro qo‘shilib, otalanish jarayoni vujudga keladi. Gametalar ikki xil bo‘lib, ularning biri urg‘ochi organizm tuxum- donida yetiluvchi tuxum hujayrasi, (ovotsit) ikkinchisi erkak organizmi urug‘donida yetiluvchi spermalozoid hisoblanadi.

Demak, jinsiy ko‘payishda ikki xil jinsga mansub individlar hujayralari qatnashadi. Ularning biri urug‘ hujayrasi, ikkinchisi tuxum hujayrasi bo'lib, ularning qo‘shilishidan zigota shakllanadi. Zigota yangi individning boshlanc‘ich hujayrasi bo‘lib hisoblanadi. Ayrim organizmlar (yassi chuvalchanglar)da ham tuxum, ham urug* hujayrasi yetiladi. Bunday organizmlar germafroditlar (ikki jinslilar) deb ataladi.

Umuman tarixiy taraqqiyotda organizmlarning ko'payish evo- lutsiyasi ayrim jinslilik hosil bo‘lishi sari boradi. Bundan tashqari evolutsiyada jinssiz ko'payish jinsiy ko‘payish bilan, izogamiya esa anizogamiya bilan almashinadi. Ko‘payishda hamma hujayralar baravariga qatnashmasdan evolutsiya mobaynida organizm hujayralari xususiylashib, somatik va jinsiy hujayralarga ajralishi mumkin. Ko'payish tezligining oshishi, avlodlar sonining ko'payishi, avlod almashinishining tezlashib ketishi organizmlarning yangi va o'zgaruvchan muhitga moslashishini ta’minlovchi evolutsion omil bo‘lib hisoblanadi. Jinsiy ko‘payish esa ana shu holatlarni yuzaga chiqaradi, bundan tashqari yangi belgi va sifatlar hosil qilishda juda katta ahamiyatga ega. Masalan, hashoratlardagi ko‘payish tezligining yuqori bo‘lishi, avlodlarning tez-tez almashinishi ularning ayrim zaharli kimyoviy moddalarga chidamliligini oshiradi, ularning muhitga keng tarqalishiga olib keladi. Xordalilarda esa

evolutsiya avlodlar soni anchagina kamayishi bilan, avlodlarning muhitga chidamliligi va yashab qolish imkoniyatining ortishi bilan boradi.

Jinsiy ko‘payishning quyidagi turlari tafovut etiladi:

1. 
   Otalanish.
   
2.