2. P. R. 01imxo‘jayeva —

96- rnsin. Л- Volfart pashshasi.

1—bosh qisini; 2—ko'krak; 3—qorin; 4—qanot; 5—oyoq; В—Odam boshi terisidagi iniaz yaralar.

Volfart pashshasining ko'krak qismi ham barcha hashoratlardagi singari uch segmentdan iborat bo'lib, ularda bir juftdan bo'g'imli oyoqlar bor. Ko'kragining o'rta segmentida joylashgan juft qanotlar yirik, serbar. Pashsha ooh kulrang bo'lib, butun tanasining tashqi yuzasi mayin tuklar bilan qoplangan.

Volfart pashshasining boshqa pashsha turlaridan asosiy farqi shundaki, bu pashsha odamlarni talamaydi (qon so'rmaydi), o'simliklar sharbati bilan oziqlanadi. Volfart pashshasi tirik lichinkalar tug'adi. Pashsha o'z lichinkasini yirik va mayda qoramollarning shilliq qavat pardalariga, xususan yaralarga, ochiq jarohatlarga qo'yadi. Lichinka juda yirik bo'lib, yo'g'on chuvalchangsimon shaklga ega. Lichin- kasining tanasida maxsus kavlagich moslamasi bo'lib, lichinka tushgan yara yoki jarohatni o'yib, yemira boshlaydi. Yemirilish jarayoni juda tez ketadi, ikki kun ichida lichinka yara va jarohatlarni suyakkacha yemirib, tashqariga chiqadi va yerga tushib, g'umbakka aylanadi. Demak, odamlar va hayvonlar hayoti uchun Volfart pashshasining o'zi emas, lichinkasi havflidir. Pashsha lichinkasi odam organizmini yemirishdan paydo bo'ladigan yara iniaz (el tushishi) kasalligi deyiladi (96- В rasm). Bu kasallik juda havfli bo'lib, ba’zan o'limga ham olib boradi.

Lichinka taraqqiy etishi natijasida g'umbakka aylanadi, g‘umbakdan esa yetuk pashsha chiqadi. Volfart pashshasi miaz kasalligiga sababchi bo'lganligi uchun bu pashsha ham tibbiyotda muhim o'rin tutadi, pashshalarning barcha turlari qatorida, bu pashshaga qarshi kurash ham muhim vazifa hisoblanadi.

Se-se pashshasi (Glossina palpalis)

Se-se pashshasi (yoki tropik pashsha ) faqat Afrika qit’asida uchraydi va muhim tibbiy ahamiyatga ega. Chunki u issiq qonli hayvonlar va odamlar o‘rtasida tripanosomalarni tashib yuradi (spetsifik tashuvchi). Se-se pashshasining tuzilishi barcha pashshalarning tuzilishiga o'xshaydi. Og‘iz apparati esa sanchib- so'ruvchi tipda bo‘lib, qon so‘radi. Mazkur pashshaning har ikki jinsi ham qon so‘ruvchidir. Odatda se-se pashshasi kunduz kunlari chaqadi, bu pashsha qora rangga o‘ch bo'ladi. Pashshaning chaqishi uncha sezilarli emas. Qon so‘rgan urg'ochi pashsha faqat bitta lichinka tug‘adi. Lichinkalar tuproqda (5-8 soatda) yetiladi. Lichinkaning taraqqiyoti natijasida yumaloq shaklda g‘umbak hosil bo‘ladi. Tashqi muhit harorati optimal (29-30°C) bo‘lganda 25-30 kunda undan voyaga yetgan pashsha chiqadi. Boshqa pashshalardan farq qilib, mazkur pashsha uzoq (6-8 oy) yashaydi. Tropik pashsha issiq qonli hayvonlar va odamlar orasida uyqu kasalligining qo‘zg‘atuvchisi — tripanosoma gambienzeni tarqatadi.

Mustaqil tayyorlanish uchun topshiriqlar.

1. 
   Mavzuni o‘rganing va quyidagi savollarga javob bering:
   

1. 
   Uy pashshasining rivojlanish sikli .
   
2. 
   Uy pashshasining tibbiyotdagi ahamiyati.
   
3. 
   Volfart pashshasining metamorfozida qaysi bosqichi yo‘q?
   
4. 
   Volfart pashshasining tibbiyotdagi ahamiyati?
   
5. 
   Kuzgi pashshaning og‘iz apparati uy va Volfart pashsha- larining og‘iz apparatlaridan nimasi bilan farqlanadi?
   
6. 
   Kuzgi pashsha kasallik qo‘zg‘atuvchilarning qanday tashuvchisi? (mexanik yoki spetsifik).
   
7. 
   Se-se pashshaning rivojlanishi va tarqalishida o‘ziga xosliklar.
   
8. 
   Se-se pashshasining tibbiyotdagi ahamiyati.
   
9. 
   Pashshalar bilan kurash usullari.
   

II. Vaziyatga oid masalalarni yeching va test topshiriqlarini bajaring.

O‘quv jihozlari.

Uy pashshasi, kuzgi pashsha, Volfart pashshalarining doimiy preparatlari, uy pashshasining og‘iz apparati, ko‘zlaridan tayyorlangan doimiy mikropreparatlar, uy pashshasining lichinkasi, g'umbagidan tayyorlangan mikropreparatlar, o‘quv rasmlari va jadvallari, mikroskop, qo‘l lupalari.

Mashg‘ulot rejasi.

Amaliy mashg'ulotda pashshalarning barcha vakillari (se-se pashshasidan tashqari) doimiy makro va mikropreparatlar vositasida o‘rganiladi. Avvalo uy pashshasi, kuzgi va Volfart pashshalarining tashqi tuzilishiga, ular o‘rtasidagi farqlarga ahamiyat beriladi. Mikropreparatlar yordamida pashshalarning bosh segmentlari, murakkab ko'zlari, og‘iz apparati o'rganiladi. Pashshalarning otalangan tuxumlari, lichinkasi g‘uinbak davri preparatlar va rasmlar vositasida o‘rganiladi.

Se-se pashshasining tuzilishi va taraqqiyot sikli hamda Volfart pashshasi keltirib chiqaradigan miaz kasalligidagi jarohatning ko‘rinishi o‘quv rasmlari va jadvali yordamida o'rganiladi. Albomga pashshalarning yetuk shakli, og‘iz apparatlari chiziladi. So‘ngra talabalar bilimi baholanadi va keyingi mashg‘ulotga vazifalar beriladi.

Vaziyatga doir masalalar.

1. 
   Uy pashshasi parazitar, virusli, bakterial yuqumli kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarining mexanik tashuvchisi ekanligini tushuntiring. Sizning fikringizcha, uy pashshasi lichinkasi miazni qo‘zg‘atishi mumkinmi?
   
2. 
   Nima uchun kuzgi pashsha qon so‘ruvchi bo‘lsa ham u mexanik tashuvchi deyiladi.Transmissiv yuqtirish mumkin emasmi? Javobingizni isbotlashga harakat qiling.
   
3. 
   Tripanosomoz kasalligi Markaziy Osiyoda ham tarqalishi mumkinmi? Qon so‘ruvchi hashoratlar, chivinlar, iskabtoparlar tripanosomalarni kasal odamdan sog‘ odamlarga yuqtirishi mumkinmi? Javobingizni isbotlang.
   

Test topshiriqlari.

1.