|
Yoy obrazi adabiyotimiz tarixida eng ko‘p qo‘llangan obrazlardan biridir. Mumtoz adabiyotimizda (adabiy an’analar natijasi sifatida) uning ko‘proq arab alifbosidagi shu nomli harf bilan bog‘langanini ko‘ramiz. Qiyinchilikka duch kelgan qahramon, ma’shuqa ishqida o‘rtanayotgan oshiq ko‘pincha qaddini yo yoxud dol qiladi. Ularning yoy-kamon bilan aloqasi nisbatan kam kuzatiladi. «Qutadg‘u bilig»dagi yoy ikkisining ham yaxshi-yomonning farqiga bormasligi asosida vujudga kelgan.
XULOSA
«Qutadg‘u bilig» – qut (saodat, baxt) keltiruvchi bilim demakdir. Bu asarning maydonga kelishi nihoyatda kuchli hayotiy zarurat va ma’naviy ehtiyoj bilan bog‘liq. Ijtimoiy-siyosiy maydonda arablar hukmronligining yemirilishi va mahalliy mustaqil davlatlarning qaror topishi uning ma’naviy
asoslarining ham yangilanishi va mustahkamligini taqozo etar edi. Asar voqealari unchalik murakkab emas. Ular ramziy qahramonlarning hayotiy faoliyati va ularning o‘zaro suhbatlari asosiga qurilgan.
Alohida ta’kidlash joizki, qadimgi turklarda vatan tushunchasi shu vatanga mansub xalq bilan birga tasavvur etilgan. Ushbu tushuncha «el» so‘zi bilan ifodalanadi. Bu so‘z faqat xalqni emas, balki mamlakat, o‘lka, davlat (saltanat), yurt tushunchalarini ham ifodalaydi. Uning «kun» so‘zi bilan birga kelishi «el-u xalq», «yurt», «mamlakat», «vatan» tushunchalariga teng keladi.
Asarda to‘rtta yetakchi qahramon bor:
Kuntug‘di – elig (hukmdor) – Adolat timsoli.
Oyto‘ldi – vazir – Davlat timsoli.
O‘gdulmish – vazirning o‘g‘li (otasining vafotidan keyin vazir) – Aql timsoli.
Yusuf Xos Hojib «Davlat Adolat va Aql bilan boshqarilmog‘i kerak» degan fikrni ramziy shaklda ifodalagan. Yusuf nihoyatda kuzatuvchan. Jamiyatdagi hamma tabaqalarning fe’l-atvorini, lavozim majburiyatlarini puxta o‘rgangan. Qaysi lavozimdagi odamlarga bilim, zukkolik, halollik kabi sifatlar zarur-u qaysi biriga jismoniy baquvvatlik, qaysi biriga mehribonlik, xushmuomalalik kabi xislatlar kerakligi to‘g‘risida aytgan da, bu toifalarning va mansab-u unvonlarning majburiyatlarini sinchkovlik bilan bayon qiladi. Bilimning beklikda ahamiyatini Yusuf kо‘p marta takrorlaydi.
Asar Qoraxoniylar sulolasi ikki qismga - g‘arbiy va sharqiy xonliklarga bo‘linib ketgan va ular o‘rtasida halokatga olib boruvchi kurashlar borayotgan paytda yozilgan. Zotan, “Qutadg‘u bilig”da Yusuf foydalangan ramziy obrazlar ayni ana shu kurashlarga barham berish va mamlakatda adolat, tinchlik o‘matishga ishora qiladi. Bu obrazlar birbiriga bog‘liq, biri ikkinchisini talab qiladi. Adolatni Kuntug‘di, davlatni Oyto‘ldi, aqlni O‘gdulmish, qanoatni O‘zg‘urmish deb ataydi. Yusuf bu obrazlami keltirar ekan, quyidagi maqsadlarni ko‘zda tutadi: mamlakatning tayanchi - adolat. Adolat barqaror bo‘lgan davlatda farovonlik,
yakdillik bo‘ladi; mamlakat aql bilan boshqariladi, aql bilan boshqarilgan mamlakatda adolat ham, farovonlik ham, yakdillik ham bo‘ladi; qanoat esa mol-dunyoga ko‘ngil bog‘lamaslikka, nafsga erk bermaslikka, faqat mol-dunyo yig‘ish bilan band bo‘lib qolmaslikka, bu dunyo ishlarini ham unutmaslikka da’vat qiladi. Aytish mumkinki, “Qutadg‘u bilig” asari mohiyatan o‘z davrining nizomnomasi vazifasini bajargan..
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O’zbek adabiyoti tarixi. N.Rahmonov.Toshkent, «Sano-standart» nashriyoti, 2013
2. Yusuf Xos Hojib. Qutadg'u bilig. Toshkent, “Fan”nashriyoti, 1972. Nashrga tayyorlovchi Qayum Karimov, 2-nashri (Matn namunalari Q. Karimov nashridan olindi)
3. N. Rahmonov, O'zbek mumtoz adabiyoti namunalari, Toshkent, «Fan», 2005;
4. Yusuf Xos Hojib. Qutadg'u bilig.Qadim turkchadan Emin Usmon tarjimasi.
5. Mallayev N.M, 0‘zbek adabiyoti tarixi. Birinchi kitob (XVII asrgacha) “0‘qituvchi” nashriyoti, Toshkent, 1976
6. B.To‘xliyev, B.Karimov, K.Usmonova. O‘rta ta’lim muassasalarining 11-sinfi va
o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik-majmua «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti Toshkent–2018
Ilova
Do'stlaringiz bilan baham: |
