ajralishlarni fuqarolik holati dalolatnomasini yozish (FXDYo)
organlarida qayd
qilish, ishlab chiqarilgan maxsulotlarni boshlang‘ich hujjatlarda hisobga olish,
ishchi va xodimlarning ishga chiqishini tabel hisobida qayd qilish va hokazo.
−
Uzluk (fursat)li kuzatish. Bunda voqea sodir bo‘lgandan so‘ng ma’lum vaqt
o‘tgach uni qayd qilish tushuniladi. Odatda, bunday kuzatishlar teng vaqt oralig‘ida
takrorlanib turadi. Shunga qarab, uzlukli kuzatish: davriy va fursatli kuzatishlarga
bo‘linadi. Davriy kuzatish ma’lum teng muddat o‘tishi bilan takrorlanib turadi.
Fursatli kuzatish voqealar ma’lum kunda sodir bo‘lgandan so‘ng (masalan, 1-
yanvar, 1-fevral, 1-mart va hokazo kunlarga) qayd etilishi tushuniladi. Masalan,
bularga mos ravishda har o‘n yilda bir marta aholi royxatining o‘tkazilishi, har
yilning boshida qoramollarning hisobini olish tadbirlari bunga misol bo‘la oladi.
−
Bir yo‘la kuzatish. Bunda qandaydir bir masalani yechish maqsadida
zaruriyat tug‘ilgan xollarda turlicha muddatlarda qayta amalga oshirilib turiladi.
Bunday kuzatishga uy-joy fondi royxati, ko‘p yillik mevali daraxtlar royxati, tabiiy
ofat natijasida ko‘rilgan zararni aniqlash va shu kabilar misol bo‘la oladi.
II. Boshlang‘ich ma’lumotlarni olish usuliga qarab:
−
Bevosita kuzatish usuli. Bunda bu usulning tavsifli tomoni shundaki,
tekshirishni amalga oshirayotgan tashkilotning
vakili kuzatishda bevosita
qatnashadi. U kuzatayotgan narsalarni birma-bir ko‘rib, sanab, tortib va o‘lchab,
olingan natijalarni kuzatish varaqasiga yozadi. Masalan, kuzatuvchi paxta
punktidagi paxtani maxsus asboblar bilan tekshirish natijasida uning 80 foizi
birinchi, 15 foizi ikkinchi, 5 foizi esa uchinchi nav ekanligini aniqlaydi. Bu yerda
kuzatuvchi boshlang‘ich ma’lumotlarni olishda bevosita kuzatish usulini qo‘llaydi.
−
Hujjatli kuzatish usuli. Bunda zarur bo‘lgan ma’lumotlar tegishli
hujjatlardan olinadi. Bu usul ko‘pincha hisobot usuli deb yuritiladi, chunki barcha
korxona, muassasa va tashkilotlar statistik hisobotlarni boshlang‘ich
hisobga
asoslanib tuzadilar. Masalan, yillik hisobot ma’lumotlariga asoslanib, kuzatuvchi
Toshkent viloyatidagi paxtachilik xo‘jaliklarining 90 foizini rentabellik xo‘jaliklar,
qolgan xo‘jaliklari esa rentabellik bo‘lmaganligini aniqlaydi. Kuzatuvchi
boshlang‘ich ma’lumotlarni aniqlashda hujjatli usulni qo‘llaydi.
−
Savol-javobusuli.Bunda kuzatilayotgan shaxslarga savollar berilib, olingan
javoblar asosida kuzatish varaqalari to‘ldiriladi. Bu holda hech qanday hujjat talab
qilinmaydi. 1989 yilgi aholi royxatini o‘tkazishda hisobchilar
har bir oilaga kirib
royxat varaqasini yashovchilardan so‘rab to‘ldirgan. Bunday kuzatishlar savol-javob
usulidagi kuzatish deb yuritiladi.
Savol-javob usuli o‘z navbatida uchga bo‘linib o‘rganiladi:
а)
Og‘zaki usul (ekspedision). Bunda maxsus tayyorlangan kishilar
(hisobchilar) kuzatilayotgan shaxslarga kuzatish varaqasidagi savollarni berib, olgan
javoblarini varaqaga yozadilar;
б)
O‘z-o‘zini qayd qilish usuli. Bunda kuzatishni o‘tkazuvchi tashkilotning
vakillari maxsus varaqalarni kuzatayotgan shaxslarga tarqatadilar va ma’lum
vaqtdan so‘ng to‘ldirilgan varaqalarni yig‘ishtirib oladilar. Masalan, har bir talaba
haqida to‘la ma’lumotga ega bo‘lish maqsadida hisob-iqtisod fakulteti dekanati 1-
kurs talabalariga maxsus varaqalar tarqatadi. Bu varaqalar talabalar tomonidan
to‘ldirilib, dekanatga qaytarilib beriladi. Bunday kuzatish o‘z-o‘zini qayd qilish
usulidagi kuzatish deb yuritiladi.
в)
Korrespondensiya usuli. Bunda zarur bo‘lgan ma’lumotlar
statistika
tashkilotlariga ixtiyoriy korrespondentlar tomonidan yuborib turiladi.
III. O‘rganilayotgan to‘plam birliklarini o‘z ichiga qamrab olishiga qarab:
−
Yoppasiga kuzatish. Bunda to‘plamdagi barcha birliklar haqidagi zaruriy
ma’lumotlar to‘planadi va statistik hisobot shu tarzda tashkil etiladi. Uni barcha
korxona, muassasa va tashkilotlar tuzishi va statistika tashkilotlariga taqdim etishi
shart. Aholi royxati,
chorva mollar royxati, ekin maydonlarining hisobi va shu
kabilar yoppasiga kuzatishga misol bo‘la oladi.
−
Qisman kuzatish. Bunda o‘rganilayotgan to‘plamdagi birliklardan qandaydir
bir qismi haqida kerakli ma’lumotlarni olish imkoniyatini yaratadi.
Qisman kuzatish o‘z navbatida to‘rtga bo‘linib o‘rganiladi:
а)
Tanlama kuzatish. Bunda umumiy bosh to‘plamdan bir qismini ilmiy
asoslangan vakolatni to‘la ta’minlab beradigan usullar yordamida tanlab olinib
tekshiriladi. U to‘g‘ri tashkil etilsa, olingan natijalar umumiy to‘plam haqida to‘la-
tukis va aniq fikr yuritish imkoniyatini beradi.
б)
Asosiy massivni kuzatish. Bunda o‘rganilayotgan
belgining umumiy
hajmiga eng salmoqli o‘rin tutgan to‘plamning asosiy qismi ajratilib olinadi.
Masalan, kolxoz-kooperativ savdo statistikasi ana shu massivni tekshirish
prinsiplarida olib boriladi. Jamoa xo‘jaligi bozorlari besh mingdan ortiq shahar va
shahar tipidagi shaharchalarda mavjuddir. Tekshirish esa 264 ta katta shaharlardagi
asosiy jamoa xo‘jaligi bozorlarida olib boriladi. Bu shaharlarda shahar aholisining
yarmidan ko‘pi yashaydi, jamoa xo‘jaligi savdosi oborotida esa ular asosiy salmoqni
(50 foizini) egallaydi.
в)
Anketa orqali kuzatish. Bunda kuzatilayotgan kishilarga oldindan maxsus
tayyorlangan varaqalar tarqatiladi. Bu varaqaga o‘zlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar
to‘ldiriladi va to‘ldirilgan varaqalar qaytarilishi ko‘zda tutiladi. Lekin bu
varaqalarga javob yozish ixtiyoriy bo‘lganligi
uchun odatda tarkatilgan
anketalarning bir qismi qaytib kelishi mumkin. Natijada qisman kuzatishga ega
bo‘lamiz.
г)
Monografik tasvirlash. Bunda tipik xodisalarni har taraflama chuqur
sinchiklab o‘rganiladi. U ko‘pincha yoppasiga kuzatish natijalarini boyitish
maqsadida ilg‘or tajribani o‘rganish va ommalashtirishda qo‘llaniladi.
Monografik tasvirlash barcha to‘plam haqida fikr yuritish uchun ma’lumot
to‘plashni ko‘zlamaydi va shu bilan birga qisman kuzatishning
boshqa turlaridan
farq qiladi. Uning ma’lumotlari ayni tekshirilayotgan xodisa, obektga tegishlidir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
