2-mavzu: Statistik kuzatish uslubiyati Reja: Statistik kuzatish to‘g‘risida

IV.
 
Kadrlarni tanlash va o‘qitish. Bunda kuzatishni samarali va sifatli 
o‘tkazilishi unda qatnashadigan kishilarning tayyorgarlik darajasiga bog‘liqdir. Shu 
sababli kuzatishni o‘tkazishdan bir muncha oldin uni o‘tkazuvchi mas’ul kishilar 
bilan maxsus mashg‘ulotlar olib boriladi. Kuzatish reja va dasturdagi har bir 
savolning mazmuni, uni qay tartibda royxatga olish, formulyalarni qay tartibda 
to‘ldirish kabi masalalar o‘quv jarayonida birma-bir ko‘rib chiqiladi. O‘qish 
muddati tugashi bilan royxatda qatnashadigan mas’ul kishilarga tayyorlov kurslarini 
o‘tganliklari haqida maxsus hujjat beriladi.
V.
 
Kuzatish varaqalarini ko‘paytirish va kerakli joylarga jo‘natish. Bunda 
kuzatish formulyarlarini, blankalarini, varaqalarini, ko‘rsatmalarni 
tayyorlash, ularni joylarga tarqatish kabi masalalar ham kuzatishni 
o‘tkazishdagi tashkiliy masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Kuzatish, 
ayniqsa, aholi royxatini o‘tkazish munosabati bilan omma orasida kuzatish 
maqsadi va vazifalari haqida tushuntirish ishlarini keng ko‘lamda yo‘lga 
qoyish muhim ahamiyatga egadir.
2.3.
 
Statistik kuzatish shakllari va turlari. 
 
HozirgikundaO‘zbekistonda statistik kuzatish ikki shaklda: 
−
statistik hisobotni taqdim etish; 
−
maxsus uyushtirilgan statistik tekshirishlarni amalga oshirish yo‘li bilan 
tashkil etiladi(6-chizmaga qarang): 
 
6-chizma. Statistik kuzatish shakllari. 
I.
 
Statistik hisobot deb, O‘zbekiston Respublikasi Statistika Davlat qo‘mitasiga 
yoki uning mahalliy tashkilotlari hamda Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan, 
tegishli ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan, mustaqil balansda turuvchi barcha korxona, 
muassasa va tashkilotlar tomonidan belgilangan muddatlarda qonuniy tartibda 
uyushtiriluvchi statistika va yuqori tashkilotlarga yuborilib turiladigan hisobot 
shakllari tushuniladi.
Statistik hisobot statistik kuzatishning eng asosiy shakli bo‘lib, u barcha 
korxona va tashkilotlar faoliyati haqidagi boshlang‘ich haqqoniy ma’lumotlarni 
keng dasturda muttasil olib turish imkoniyatini beradi.
Shu bilan birga buxgalteriya va operativ–texnika hisobi hujjatlarida qayd 
etilgan boshlang‘ich hisob-kitob yozuvlari ushbu statistik hisobot uchun 
ma’lumotlar manbai bo‘lib hisoblanadi.
Statistik hisobotning asosiy vazifasi xalq xo‘jaligini rivojlantirish boyicha 
Statistik kuzatish shakllari 
Statistik hisobot 
Maxsus uyushtirilgan statistic 
kuzatishlar 

---

ko‘zlangan rejalarning bajarilishi ustidan to‘liq nazoratni olib borishdan iborat 
bo‘lib, bu har bir statistik hisobotda quyidagi uch turdagi ma’lumotlar keltiriladi: 
−
Joriy davrda haqiqatda erishilgan ko‘rsatkichlar; 
−
Joriy davr rejalarida ko‘zlangan topshiriqlar; 
−
O‘tgan (bazis) davrda haqiqatda erishilgan ko‘rsatkichlar. 
Statistik hisobot tavsifi va mazmuni, muddati va yuborish usuli, umumlashtirish 
darajasiga qarab, quyidagi turlarga bo‘linadi (7-chizma): 
 
 
 
7-chizma. Statistik hisobot turlari. 
1. Tavsifi va mazmuniga qarab: 
Umumdavlat hisobotida - mamlakatni boshqarish va ijtimoiy-iqtisodiy 
rejalashtirish ishlari uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar keltirilib, barcha korxonalar, 
muassasalar va tashkilotlar tomonidan tuziladi va ular statistik organlarga taqdim 
etiladi, shundan so‘nggina umumlashtirilgan hisobotlar xukumatga (Vazirlar 
Maxkamasiga) topshiriladi. 
−
Vazirliklar, maxkama va boshqarmalar, jamoatchilik tashkilotlarida 
operativ ishlarni olib borish maqsadida o‘rnatilgan hisobot vazirliklar, maxkamalar 
ichidagi hisobot deb yuritiladi. Bu hisobot o‘zidan yuqori va statistika tashkilotlariga 
topshirilmaydi. 
−
Xalq xo‘jaligi tarmoqlaridan barcha korxonalar va tashkilotlar uchun 
umumiy bo‘lgan ko‘rsatkichlar boyicha keltirilgan hisobotlar namunaviy hisobot 
deb aytiladi. 
−
Aynan tarmoq uchun xos bo‘lgan ko‘rsatkichlar boyicha keltirilgan 
hisobotlar ixtisoslashgan hisobot deyiladi. 
2. Topshirish muddatiga qarab: 
-Joriy hisobot – xo‘jalik ustidan operativ boshqarish va nazorat qilish 
maqsadida joriy ma’lumotlarni olish uchun xizmat qiladi. Topshirish muddatiga 
qarab, bu hisobot kundalik, besh kunlik, o‘n kunlik, o‘nbesh kunlik, oylik, choraklik 
va yillik bo‘lishi mumkin: 
-Korxona va tashkilotlarning bir yillik faoliyati boyicha asosiy yakunlar 
keltirilgan hisobot boyicha yillik hisobot deb yuritiladi. Unda korxona faoliyatining 
barcha asosiy tomonlari haqida ma’lumot keltirilgan bo‘ladi. 
3. Yuborish usuliga qarab: 

---

−
Hisobotlar telegraf va pochta hisobotlariga bo‘linadi. Telegraf usuli eng 
muhim ma’lumotlarni olish yoki yetkazish uchun xizmat qiladi. Pochta usulida esa 
yuboriladigan yoki qabul qilinadigan hisobotlarda ko‘proq ko‘rsatkichlar keltiriladi. 
4. Umumlashtirish darajasiga qarab hisobotlar: 
−
Boshlang‘ich hisobot – faqat mustaqil korxona, muassasa va tashkilotlar 
tuzadi. Bu hisobotning muhim xususiyati shundan iboratki, uning hujjatlari bir
necha nusxada tuzilib, har xil joylarda saklanadi. Bu esa ushbu hisobot 
ma’lumotlarining aniqligini tekshirishda qo‘l keladi. 
−
Yig‘ma hisobot – boshlang‘ich hisobot asosida boshqarma va yuqori 
tashkilotlar tomonidan tuziladi. 
II. Maxsus uyushtirilgan statistik kuzatish – bu ma’lumotlarni royxatdan 
o‘tkazish, bir yo‘lakay hisob va har xil tekshirishlarni tashkil qilish yo‘li bilan 
to‘plashdan iborat. Statistik hisobot qanchalik yo‘lga qoyilmasin, baribir, statistika 
maxsus uyushtirilgan statistik kuzatishlarni amalga oshirmasdan barcha zaruriy 
ma’lumotlarni to‘play olmaydi. Shunday ijtimoiy xodisa va jarayonlar mavjudki, 
ular haqida hisobot olishni yo‘lga qoyib bo‘lmaydi. Masalan, bozor iqtisodiyoti 
sharoitida savdodagi narx-navo, oila byudjeti, u yoki bu muammolar boyicha 
jamoatchilik fikrini bilish, aholi royxatlarini o‘tkazish kabilar shunday xodisalar va 
jarayonlar turkumiga kiradi.
Bundan tashqari, statistik hisobotda har bir masalani juda mufassal ravishda 
bayon etib bo‘lmaydi, chunki bu xol uning operativ boshqarish uchun xizmat qilish 
funksiyasiga putur yetkazadi. 
Statistik kuzatish quyidagi turlarga bo‘linadi (8-chizma):