2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

2-Tema. ǴárezsizlikkeerisiwqarsańındaÓzbekstandaǵıjámiyetlik-siyasiyprocessler


Jobası:
1. XXasr 80-jıllarıortalarındarespublikanıńjámiyetlik-siyasiy, ekonomikalıqhámruwxıyturmısındaǵıkrizislijaǵday.
2. OraydıńÓzbekstandaámelgeasırǵanrepressiyalıqsiyasatı. «Paxtaisi»«Ózbekisi»atamasındaǵıkampaniyalar. Xalıqtıńturmısjaǵdayınınawırlasıwı.
3. 1989 jılortalarındarespublikanıńjámiyetlik-siyasiyturmısındaǵıózgerisler.I.Karimov – ÓzbekstannıńBirinshiPrezidenti. Ǵárezsizlikdeklaraciyasihámonıńtariyxıyáhmiyeti.


Ádebiyatlar:
1.Левитин Л. Ўзбекистон туб бурилиш палласида. - Тошкент: Ўзбекистон, 2005.
2.Мустақил Ўзбекистон тарихи. Масъул муҳаррир А.Сабиров. - Тошкент: Академия, 2013.
3.Новейшая история Узбекистана. Руководителъ проекта и редактор: М.А.Рахимов. - Тошкент: Адабиёт учқунлари, 2018.
4.Эркаев А. Ўзбекистон йўли. - Тошкент: Маънавият, 2011.
5.Азизхўжаев А.А. Мустақиллик: курашлар, изтироблар, қувончлар. - Тошкент: 2001.
6.Азизхўжаев А.А. Чин ўзбек иши. - Тошкент, 2003.

80-jıllardıńortalarınakelipSSSRdadaǵdarıslıjaǵdayjúzegekeldi. Totalitardúzimsharayatındamámleketlikmúlkmonopoliyasıhámbasqarıwdahákimshilik-buyrıqpazlıqsistemasıústemliginińkúsheyiwiislepshıǵarıwkórsetkishleriniń, ulıwmaónimmuǵdarınıńpáseyipketiwinealıpkeldi.

Respublikaxalıqxojalıǵınıńbirtárepleme (paxtashılıq) qánigelesiwi, insandensawlıǵıushınzıyanbolǵanximiyahámbasqaislepshıǵarıwkárxanalardıńxalıqtıǵızjasaytuǵınorınlarǵaqurılıwı («Ferǵananefteorgsintez», «Ferǵanaazot» birlespeleri, Qoqandximiyazavodı), awılxojalıǵındaximiyalıqzatlardan, záhárlipesticidlardankeńpaydalanıwıortalıqtı, a--tmosferanızáhárleniwinhámekologiyalıqjaǵdaydıńkeskinlesiwinealıpkeldi.
Solsebeplisociallıqturmıstaúlkenózgerislerjasawzárúrliginpútkiljámiyetańladı. Túpkiliklireformalarótkeriwdehálsizliketiwishkijaǵdaydıńkeskinlesiwine, unamsızaqıbetlergealıpkeliwqáwipintuwdıradı. 1985 jıldıńbáhárindeKPSSoraylıqkomitetinińaprelplenumısovetjámiyetinqaytaqurıw, onıńbarlıqtarawlarındatereńreformajasawjolındaǵazaladı. Demokratiyalastırıwhámekonomikalıqqaytaqurıwprocessleriwaqıtjaǵınan «bólinipqalıp» aqırınajetpegen 1956 hám 1965 jıllardıńreformalarınanózgeshebolıp, 1985 jılıjámiyettikomplekslitúrdejańalawǵaótiwzárúrligiayrıqshakórsetildi. Qaytaqurıwdıńnegizgiqurambólekleridepsociallıqturmıstıdemokratiyalastırıwhámtúp-tamırınanekonomikalıqreformajasawdaǵazalandı.
80-jıllardıńortalarındatiykarǵısocial-ekonomikalıqkórsetkishlerboyınsharespublikaawqamboyınshaaqırǵıorınlardıiyelepturdı. 1987 jılı 1985 jılǵaqaraǵandarespublikadajanbasınatuwrakeletugınmilliydaramat 94,5 % quradı. Ózbekstandaxalıqqaxızmetkórsetiw, ishaqıdárejesi, sociallıqjárdemkórsetiwhámbasqadaáhmiyetlikórsetkishlerboyınshaortashaawqamdárejesineqaraǵandaekiesegekemedi.
Ózbekstanagrarmámleketbolıwınaqaramastan 60% kartoshka, 70% ǵállehámgósh, sonıńmenenbirgebasqaawılxojalıqónimlerisırttanalıpkelinetuǵınedi. Bul, birinshigezekterespublikanıńbirtáreplemerawajlanıwın (qánigelesiwin) ekinshidenoraydantolıǵımenenekonomikalıqǵárezlibolǵanlıǵınkórsetedi.
Qaytaqurıwjıllarırespublikadiyxanlarınıńortashaishaqıawqamnıńbasqarespublikalarınasalıstırǵandatómenedi. Máselen, 1986 jılıbulkórsetkishpútkilawqamboyınsha 163,0 som, RSFSRda – 179,6 som, Belorussiyada – 170,6 som, Litvada – 196,8 som, Latviyada – 222,7 som, Estoniyada – 283,5 som, alÓzbekstanda 129,7 somedi.
Usıjıllarıxalıqbilimlendiriw, densawlıqtısaqlawhámilimtarawlarıqıyınawhalǵatústi. Eger 1985 jılısociallıq-mádeniyislerineajratılǵanqarejettiń 46,3 % xalıqbilimlendiriwihámilimtarawlarınıńrawajlanıwınaisletilgenbolsa, bulkórsetkish 1991 jılı 25,2 % quradı. Aldensawlıqtısaqlawhámdenetárbiyanırawajlandırıwǵaajratılǵanqarejetler 18 % hám 12,7 % túsipqaldı.
Ekonomikasistemasınqaytaqurıw, olardıńmateriallıqbazasınqaytadandúziwjańatexnologiyalar, joqarıbasqarıwsistemalarıneńgiziwjolımenenekonomikalıqhámsociallıqtarawdıńtezrawajlanıwıntámiynlewkózdetutılǵanedi. Solmaqsetlerdexalıqxojalıǵınbasqarıwhámxojalıqmexanizminjetilistiriwboyınshabirneshetájiriybeleriskeasırıldı. Ózbekstandabirneshesanaattarawları, qurılıshámtransportkárxanaları, kóplegenkolxozbrigadaları, sovxozbólimlerixojalıqesabıyamasabrigadalıq (jámáát) kesipalıpislewgeótkerildi.
Biraqreformajasalmaǵanministrliklermenenvedomstvolardıńhákimshilik-buyrıqpazlıqqanegizlengenusıllarmenentórelershejumısalıpbarıwıjańasharayatlardaxojalıqtıjúrgiziwabzallıqlarında, miynetjámáátlerihámkárxanalarhaqqındaSSSRdabirinshimártebeqabıletilgennızamlardıdajoqqashıǵardı. Tómengidúzilmeler (kárxanalar, kolxozlar, sovxozlarhámbasqalar) dińjoqarı: rayon, qala, wálayat, respublika (sonday-aqawqam) basqarmaları, basbasqarmaları, ministrliklerhámvedomstvolarǵaálbetteboysınıwdıtalapetetuǵındemokratiyalıqcentralizmprincipiáweldegideyózgermeyqalaberdi. Mineusıprincipmiynetjámáátlerinińbaslamasınhámbelsendiliginbuwındırıptasladı, ilim-texnikanırawajlandırıwǵatoǵanaqboldı.
Sonıńnátiyjesindeekonomikanıbasqarıwdıńjańasistemasındóretiwge, xojalıqtıjúrgiziwgekárxanalardıń, qurılıslardıń, xojalıqlardıńbiyǵárezliginkeńeytiriwditámiynlepberealatuǵınjańasharayatlardıeńgiziwgeerisiwqaytaqurıwdıńdáslepkijıllarındamúmkinbolmadı. Ilim-texnikarawajlanıwı, investiciyasiyasatınózgerttiriwhámbasqarıwsistemasınjetilistiriwtiykarındaekonomikanıtezlestiriwjolımenenmámlekettińsocial-ekonomikalıqrawajlanıwındatúpkilikliózgerisjasawǵaurınıwsátsizboldı.
Ózbekstandaawılxojalıǵındamiynettishólkemlestiriwdińjańaformalarıneńgiziwmenenbirqatardabasqarıwsistemasınreformalawámelgeasırıldı. Nátiyjedebasqarıwshıxızmetkerlerdińúlesixalıqxojalıǵındabántbolǵanxızmetkerlerdińulıwmasanınaqaraǵanda 14,5% jetti, olardıtámiynlewgejumsalatugınqárejetler 2 esegeastı.
80-jıllardıńekinshiyarımındarespublikanıńtaw-kán, metallurgiya, mashinasoǵıw, elektrotexnikahámximiyasanaatınıńirikárxanalarıawqamministrliklerihámvedomstvolarınıńqaramaǵındaqalaberdi. Kárxanalardıń «xojalıqesabına», «ózi-ózinqarjımenentámiynlewge» hám «ózi-ózinbasqarıwǵa» ótkeriliwidáslepkiwaqıtlardımiynetjámáátlarıarasındaózhuqıklarıntolıǵımenenámelgeasırıwimkaniyatınberdihámxojalıqesabınaótiwdiqollap-quwatlawǵasebepboldı.
Biraqeskibasqarıw, hákimshiliksistemasınıńdawametiwi, jedellestiriwkoncepciyasındaǵıkemshiliklerxalıqxojalıǵınaózinińunamsıztásirintiygizdi. Nátiyjede, qaytaqurıwprocessleriaqsaybasladıhámxalıqtıńmámlekettárepinendaǵazalanǵanózgerislergeisenimipáseyipketti, onıńqaytaqurıwǵabolǵanqatnasıózgerebasladı.
UsıjıllarıÓzbekstanxalıqxojalıǵınjedellestiriwulıwmamámleketlikbaǵdarlamasıntámiyinlewrejesinde 1990 jılǵabarıpsanaatónimlerinislepshıǵarıwdı 24-27%keasırıwǵaerisiw, tarawdamiynetónimdarlıǵın 19%, qurılısta 14% kóteriwnázerdetutılǵanedi. Usıwaqıtta 300 denartıqirisanaatobъektlerinisketúsiriw, ilim-texnikarawajlanıwınbelgilepberetuǵınsanaattarawlarınrawajlandırıwkórsetkishlerinjedellestiriw, tutınıwtovarlarınislepshıǵarıwdı 1,4 esegeasırıwrejelestirilgenedi. Biraqmiynetónimdarlıǵısanaattarejelestrilgen 19% ornınatekǵana 12%, qurılısta 7% boldı, jeńilsanaattarawlarındaese2% páseyipketti.
SonıńmenenbirgeÓzbekstanawılxojalıǵınıńónimdarlıǵıdajıldanjılǵapáseyipbardı. 1989 jıldıńbaslarındaawılxojalıǵında 3 milliardswmnankóbirekónimberilmeyqaldı. Ǵálle, paxta, palızeginlerintayarlawrejeleriorınlanbaykeldi. Tekǵana 1986-1987 jıllardawamındajetkerilipberilmegenpaxtanıńmuǵdarı 1,5 mıńtonnadanartıpketti.
1989 jılıawılxojalıǵındafermerlikxojalıqlarpaydabolabasladı. Ózbekstanda 1991 jılıbáhárinderespublikada 6143 fermerxojalıǵıbolıp, olardan 4666 sútjetistiriwge, 1477 fermerxojalıǵıgóshjetistiriwgeqánigeleskenedi.
Kúsheyipbaratırǵanekonomikalıqdaǵdarıs, siyasiyózbasınaketiwshilikyamasabasqatınıshlıqjollarımenensociallıqádalatqaerisiwmúmkinligineisenimsizliktikúsheyttirdi. Usıjaǵdaydamámleketjergiliklixalıqlardıńósipbaratırǵanmilliyóz-ózinańlawınbastırıw, kelipshıqqanmashqalalardanxalıqtındıqqatınbasqajaqqaawdarıwmaqsetindehárqıylıprovokaciyalardıshólkemlestirdi. 1986 jılıAlmatıda, 1987 jılıTawlıKarabaxta, 1989 jılıJańaÓzende, 1990 jılıOshhámDushanbedemilletlerarasındakelispewshiliklerkelipshıqtı. Ózbekstandausındaywaqıyalar 1989 jılıFerǵana, TashkenthámAndijanqalalarındabolıpótti.
1989 jıldıńmayayıaqırları, iyunnıńbaslarıpútkilFerǵanawalayatıjánjelhámtopalanlarjalınıishindeqaldı. Dáslep 23 maykúnibaslanǵanbulwaqıyalarekikúnnenkeyinTashlaqrayonına, onnansońbolsaMarǵulanhámQoqanqalalarınaótti. Bultopalańnátiyjesindemıńǵajaqınadamlarjaraqatlandı, 800 denaslamúygeotqoyıldı. Mámleketlikhámjámiyetlikshólkemlerbinálarınazıyankeltirildi. Ǵalabashıǵıwlarhámtopalańlarda 30 mıńǵajaqınadamqatnastı.
MilletleraralıqqatnaslardıńawhalıÓzbekstannıńsociallıqturmısındamudamısheshiwshifaktorbolıpkeldi. Házirgirespublikaaymaqlarınıńxalqıózinińquramınabaylanıslıtariyxıykópmilletlibolıpqáliplesken. Sovethákimiyatıjıllarındaonıńquramıjánedekeńeydi. 1897 jılıÓzbekstannıńaymaǵında 70 millettińwákillerijasaǵanbolsa, 1926 jılıbuljerde 91, al 1989 jılı 127 millettińwákillerijasapkeldi. 1989 jıldaǵıxalıqtıńesabınalıwdıńjuwmaǵıboyınsha 19 mln.906 mıńadamnanibaratrespublikaxalqınıń 71,4% ózbeklerquraytuǵınedi.
ÓzbekstannıńFerǵanahádiyselerinensońhákimiyatbasınakelgen (23 iyun 1989 j.)I.A.Karimovbasqarǵanjańabasshılıǵıprincipialpoziciyanıiyeledi. FerǵanahádiyselerinenkeyintezaradarespublikaKompartiyasıOraylıqkomiteti, JoqarǵıSovetinińPrezidiumıhámhúkimetinińqospamájlislerindeÓzbekstannıńekonomikasınıńhámsociallıqsalasınıńawhalınhaqıyqıykóz-qarastanbahalawǵabirinshimártebeurınıpkórildi. Respublikadaǵısocial-ekonomikalıqawhaldıńbarǵansayınkeskinlesipbaratırǵanlıǵıkórsetipótildi.
Ǵárezsizlikkeerisiwqarsańındarespublikamızdaadamlardıńturmıstámiynatımashqalalarıtoplanıpqalǵanhámolaroǵadaótkirtúsalǵanedi. Puxarahákimiyattankútipatırǵaneńtiykarǵınárse – hárbiradamnıńjumısqa, úy-jayǵaiyebolıwı, azıq-awqat, kiyim-kenshek, normalturmıshámdemalıw, perzentlerditárbiyalawushındáramatizleptabaalıwımenenbaylanıslıedi. Buldáwirdedúkanlardaturmıslıqzárúrónimlerturmaǵan, eńápiwayınárselerdináwbetteuzaqturıp, joqarıbahalardasatıpalıwǵaadamlarmájbúrbolǵan.
80-jıllardıńekinshiyarımındaÓzbekstanhámonıńxalqınaqarsıqataǵankompaniyalarıháwijaldı. Ózbekstandapaxtanıteriwhámqaytatayarlawdaǵıjasalmaráwishteoylaptabılǵan«urlıq, qosıpjazıw»jaǵdaylarıntergewmenenOraylıqprokuraturahámishkiislerorganlarıshuǵıllandı. «Paxtaisi»eńshawqımlıissıpatındapútkilawqamǵakórsetildi. BirqatarRossiyagazetalarınıńzorberiwisebepli«Paxtaisi»«Ózbeklerisi»neaylandırıldı.
Ózbekstandakeńtartısıwlarǵasebepbolǵanmashqalalardıńbiri, ózbektilinemámleketliktilstatusınıńberiliwimáselesiboldı. Bulmashqalaboyınshabaslanǵanháreketqudiretlitúsaldı, ondaziyalılar, studentlerhámjaslarbelseneqatnastı. I.A.Karimovbasshılıǵındaǵıjańahákimshilikbullmáseleniámeliysheshiwgebekkembelbayladı. Nátiyjede XI shaqırıqÓzbekstanSSRJoqarǵıSovetiniń XI sessiyasında 1989 jılı 21 oktyabrde «ÓzbekstanSSRınıńMámleketliktilhaqqında»ǵıNızamıqabıletildi.
1990 jılǵakeliprespubliqalarsuverinetitetinháminsanhuqıqlarınshekleytuǵıntotalitar-buyrıqpazlıqbasqarıwınıńjaramsızekenliginturmıstıńózikórsetebasladı. UsıjılımartayındaLitvanıńǵárezsizmámleketdepjáriyalanıwı, LatviyamenenEstoniyanıńSSSRquramınanshıǵıwǵaashıqtan-ashıqtayarlıqkóripatırǵanısovetmámleketinińhaqıyqıyıdırawınıńbaslanǵanlıgınanderekbereredi.
1990 jıldıń 23 martındaÓzbekstanKompartiyasınıńOraylıqKomitetinińPlenumıboldı. OndaÓzbekstanSSRnıńsiyasiysuverenitetimáselelerinetiyislimashqalalardıkóripshıǵıwǵaayrıqshaitibarqaratıldı. Plenumhákimshilik-buyrıqpazlıqsistemasınanwazkeshiwliktihámsonıńmenenbirgeÓzbekstanSSRPrezidentilawazımınshólkemlestiriwkerekligihaqqındaǵısheshiminekeldi.
1990 jılı 24 martta XII shaqırıqÓzbekstanSSRJoqarǵıSovetinińbirinshisessiyasındaÓzbekstantariyxındabirinshiretPrezidentliklawazımınshólkemlestiriwhaqqındaqararqabıletildihámÓzbekstanSSRnıńPrezidentibolıpI.A.Karimovsaylandı. PrezidentlawazımınıńshólkemlestiriliwiRespublikanıńsiyasiyhámekonomikalıqǵárezsizligiushınqoyılǵandáslepkiqádemlerdenedi.
1990 jılı 20 iyunda XII shaqırıqÓzbekstanSSRnıńOliySovetinińekinshisessiyasında «ǴárezsizlikDeklaraciyası» qabıletildi. UsıkúnnenbaslaprespublikadaÓzbekstannıńekonomikalıqhámsiyasiyturmısınatiyislimáselelerǵárezsiztúrdesheshilebasladı. Atapaytqanda, Ózbekstannıńǵárezsizlikkeqaraybaratırǵanlıǵı 1991 jılı 20 fevraldaǵıÓzbekstanJoqarǵıKeńesinińjıynalısınıńjuwmaqlarınanhám 1991 jılı 17 marttabolıpótkenulıwmaxalıqlıqreferendumnankóriwimizgeboladı.
BunnantısqarıÓzbekstandaRespublikanıńmámleketǵárezsizliginetiyislibolǵanjańamámleketlikbelgilerditayarlawhámqabıletiwisleridebaslapjiberildi.