2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

6-Tema. Ózbekstandademokratiyalıq, puxaralıqjámiyettiykarlarınıńqáliplesiwi, ámelgeasırılǵansiyasiyreformalar


Jobası:
1. Ózbekstandamámleketlikemes, kommerciyalıqemesshólkemlerhámolardıńsiyasiy, jámiyetlikhámekonomikalıqprocesslerdeqatnasıwı.
2.Ózin-ózibasqarıworganlarınıńxızmetihámolardıńjámiyettidemokratiyalastırıwdaǵıornı..
3. Ózbekstandademokratiyalıqreformalardıjánedetereńlestiriwhámpuxaralıqjámiyetinrawajlandırıwkoncepciyasi. Insanhukıqlarıntámiyinlewhámqorǵaw.


Ádebiyatlar:
1.Левитин Л. Ўзбекистон туб бурилиш палласида. - Тошкент: Ўзбекистон, 2005.
2.Мустақил Ўзбекистон тарихи. Масъул муҳаррир А.Сабиров. - Тошкент: Академия, 2013.
3.Новейшая история Узбекистана. Руководителъ проекта и редактор: М.А.Рахимов. - Тошкент: Адабиёт учқунлари, 2018.
4.Эркаев А. Ўзбекистон йўли. - Тошкент: Маънавият, 2011.
5.Усманов К., Шернов Ш. ва бошқалар. Ўзбекистон сиесий ва ҳуқуқий ислоҳатлар сари. Т. «Университет» 1996.
Ózbekstandahuqıqıydemokratiyalıqmámlekethámpuxaralıqjámiyetkurıwbaslımáqsetetipqoyıldı. Huqıqıymámleketóziniń birkanshaózgeshelikleri, tiykarǵıbelgileri, principlerihámtalapoarımenenajıralıpturadı.
Huqıqıymámlekethámpuxaralıqjámiyetteinsan, onıńómiri, sociallıq-ekonomikalıq, ruwxıy-mádeniy, siyasiymápleri, qádir-qımbatı, qadriyatları, huqıqlarıhámerkinliklerimuqaddesemaplanadıhámolardıámelegasırıwǵakepillikberiledi.
Huqıqıymámleketteshaxseńjoqarıqadriyatesaplanadı. Xalıkmámlekethakimiyatınıńbirdenbirderegibolıptabıladı. Onıńtilegi-erki, mámleketsiyasatınbelgilepberedi. Bulsiyasatinsanhámjámiyettińabadanlıǵıntámiyinlewgeqaratılǵanboladı.
Huqıqıymámlekettexalıqtikkeleyhámózwákilleriarqalımámlekethákimiyatınámelgeasırawdatolıqimkaniyatqaiyeboladı. Huqıqıymámleketinsannıńbarlıqpuxaralardıńsiyasiy, ekonomikalıqhámjámiyetlikturmıstárizinerkintańlapalıwınakepillikberedi.
Kúshlisociallıqsiyasattıámelgeasırıw, adamlardıńmúnásiphámerkin, abadanturmısıntámiyinlew, hárbiradamhuqıqhámimkaniyatlarınantolıqhámaqılǵasáykespaydalanıwıushınbarlıqzárúrsharayatlardıjaratıw, baslamashılıqhámisbilermenliktirawajlandırıw, menshikiyelerinińhuqıqlarınqorǵawdıtámiyinlewhuqıqıymámlekettińjúdááhmiyetliwazıypasıbolıptabıladı.
Huqıqıymámleketkúshpenen, reıolyuciyalıqózgerislertiykarındaemes, bálkimtábiyǵıy-tariyxıyprocess, eıolyuciyalıqjolmenen, puxaralarmádeniyatı, ruwxıylıǵıhámaǵartıwshılıǵıósiwiarqalıqáliplesedi.
Huqıqıymámlekettińózinetánózgesheliklerinenjánebirihuqıqtıńjoqarıhúkimdarlıǵıbolıptabıladı. Huqıqıymámlekettehámmenárse, hárqandaymáselenızamlar, huqıyqıyólshemlertiykarındaádalatlıjolmenensheshiledi.Nızamjámiyethámmámleketturmısındaǵıeńáhmiyetlimúnásibetlerditártipkesalıpturadı. Huqıqıymámlekettińnegizi, onıńtiykarı –nızam, nızamshılıqbolıptabıladı. Huqıqıymámleketnızamtiykarındaxızmetkórsetetuǵın, nızamtiykarındajasaytuǵın, nızambelgilepbergennenshıǵıpketpeytuǵınmámleketbolıptabıladı. Huqıyqıymámlekettińeńjoqarıkúshi, abıroyı, mártebesihámqalbinızambolıptabıladı. .
Huqıqıymámlekettebirinshigezekte, mámlekettińózi, onıńbarlıqorganlarıhámhámeldarshaxslardanızamǵaboysınıwımájbúriyligiTiykarǵıNızamdabelgilepqoyılǵan. Onıńg 15-statyasında«OzbekstanRespublikasındaÓzbekstanRespublikasınıńKonstituciyasıhámnızamlarınıńústinligisózsiztánalınadı.», - depkorsetilgen..
Huqıqıymámleketteústinlikkeiyebaǵdarlardanbirijámiyetturmısındamámleketlikemeshámkommerciyalıqemesshólkemlerdińornıhámrolinarttırıwbolıptabıladı. Bularqalıpuxaralıqjámiyetinpaydaetiwprocesslerintereńlestiriw, «Kúshlimámleketten-kúshlijámiyetkeqaray» principinámelgeasırıwimkaniyatıpaydaboladı. Mámleketsiyasatınıńbasjolıhuqıqıydemokratiyalıqmámlekettipaydaetiw, nızamaldındahámmenińteńligintamiyinlew, «puxara-jámiyet-mámleket» principinengiziw, áneusıjolmenenpuxaralıqjámiyetinpaydaetiwbolıptabıladı.
Házirgiwaqıttajurtımızda 9 mıńnanaslammámleketlikemes, kommerciyalıqemesshólkemlerbar. 29 xalıqaralıqhámshetelhúkimetlikemesshólkemlerdińfilialhámwákilxanalarıxızmetalıpbarmaqta. 2017 jılı «Nuraniy» fondı, Jaslarawqamı, Ózbekstanfermer, diyxanxojalıqlarıhámkıytaqjeriyelerikeńesi, Sawda-sanaatpalatası, ózin-ózibasqarıworganlarıxızmetinmuwapıqlastırıwboyınshaRespublikakeńesisıyaqlımámleketlikemeskommerciyalıqemesshólkemlerxızmetinjetilistiriwhámolardıqollap-quwatlawǵaqaratılǵanpármanhámqararlarqabıletildi.
Ózbekstandemokratiyalıqreformalardıámedgeasıraotırıppuqaralıqjámiyetqırıwǵaumtılmaqta. Bunıńmánisibasqarıwdıńhárqıylıwazıypalarıtikkeleyxalıqqatapsırıladı, ózin-ózibasqarıworganlarırawajlanıpbaradı, degendiańlatadı.
«Puqaralıqjámiyet» hámjámiyetdegentúsiniklerbirmánistiańlatpaydı. Jámiyetbuladamlarbirligi, mámlekettińpútkilbelgilerindeózishinealatuǵınbirligi. Puqaralıqjámiyet - buljámiyettińbirbólegi, hákimiyattıńmámleketlikorganlarıhámbasqarıwınantısqarıbólimi. Puqaralıqjámiyettińjetiskenlikdárejesipuqaralardıńsiyasiyhámjámáátshólkemlerinebirlesiwdárejesi, siyasiyhámjámáátlikshólkemlerdińtásirihámrawajlanıwdárejesimenenbelgilenedi.
Puqaralıqjámiyetqurıwdapuqaralardıńózi-ózinbasqarıworganlarıáhmiyetlibolıpesaplanadı. Ǵárezsizlikqolǵakirgizilgennensoń, pútkilelimizaymaqları – qala, rayon, awılhámmáxállelerdejańaturmısqálpinqáliplestiriwde, jámiyetteadamnıńrolinasırıwda, ózin-ózibasqaraalıwpázıyletlerinarttırıwǵaózturmısınóziqurıwbaǵdarlarınkúndeliklixızmetkeaylandırıwdamáhálleimkaniyatlarınanpaydalanıwzárúr. Máhálle - ózin-ózinbasqarıwdıńtiykarǵıbuwını. Bulxalıqtıńsociallıqmáselelerinsheshiwdeáhmiyetliroloynaydı. Máhálledehárbiradamnıńtáǵdiri, arzıw-ármanı, turmısqahámadamlarǵamúnásebetiqatańbaqlawdaturadı, olarbiri-birimenenesaplasıpjasaydı.
1990-1992 jıllarıÓzbekstanRespublikasınıńjergiliklihákimiyatorganlarıdiziminqáliplestiriwmaqsetindebirneshehuqıqıyhújjetlerqabıletildi.
Bulararasında1992 jıl4 yanvardaqabıletilgen «ÓzbekstanRespublikasındajergiliklixákimiyatorganlarınqaytadúziwhaqqında»ǵıNızamáhmiyetliboldı. Bulnızamtiykarındajergiliklihákimiyatorganlarıdizimindejańaorgan - hákimlikhámhákimlawazımlarıeńgizildi.
Atqarıwshıhákimiyatorganlarındabaylanıstıkúsheyttiriwmaqsetinde, wálayatlarhákimleriÓzbekstanPrezidentitárepinen, rayonhámqalahákimleriwálayathákimitárepinenlawazımlarǵatayınlanıwıhámlawazımlardanazatetiliwihámdebulmáselelertiyislixalıqdeputatlarıKeńesleritárepinentastıyıqlawtártipleribelgilendi.
Sonıńmenenbirge, «Jergiliklimámlekethákimiyatıhaqqında»ǵıNızam(1993 jılsentyabr), «Xalıqdeputatlarınwálayat, rayon, qalaKeńeslerinesaylawlarhaqqında»ǵıNızam(1994 jılmay) ht.b. xújjetlerkúshlipuqarılıqjámiyettipaydaetiwinhuqıqıyjaqtanbekkemleydi.
«Puqaralardıńózin-ózibasqarıworganlarıhaqqında»ǵıNızam 1993 jılısentyabrde, 1999 jılıaprelaylarındaqabıletildi.
Ózbekstandemokratiyalıqreformalardıámedgeasıraotırıppuqaralıqjámiyetqırıwǵaumtılmaqta. Bunıńmánisibasqarıwdıńhárqıylıwazıypalarıtikkeleyxalıqqatapsırıladı, ózin-ózibasqarıworganlarırawajlanıpbaradı, degendiańlatadı.
«Puqaralıqjámiyet» hámjámiyetdegentúsiniklerbirmánistiańlatpaydı. Jámiyetbuladamlarbirligi, mámlekettińpútkilbelgilerindeózishinealatuǵınbirligi. Puqaralıqjámiyet - buljámiyettińbirbólegi, hákimiyattıńmámleketlikorganlarıhámbasqarıwınantısqarıbólimi. Puqaralıqjámiyettińjetiskenlikdárejesipuqaralardıńsiyasiyhámjámáátshólkemlerinebirlesiwdárejesi, siyasiyhámjámáátlikshólkemlerdińtásirihámrawajlanıwdárejesimenenbelgilenedi.
Puqaralıqjámiyetqurıwdapuqaralardıńózi-ózinbasqarıworganlarıáhmiyetlibolıpesaplanadı. Ǵárezsizlikqolǵakirgizilgennensoń, pútkilelimizaymaqları – qala, rayon, awılhámmáxállelerdejańaturmısqálpinqáliplestiriwde, jámiyetteadamnıńrolinasırıwda, ózin-ózibasqaraalıwpázıyletlerinarttırıwǵaózturmısınóziqurıwbaǵdarlarınkúndeliklixızmetkeaylandırıwdamáhálleimkaniyatlarınanpaydalanıwzárúr. Máhálle - ózin-ózinbasqarıwdıńtiykarǵıbuwını. Bulxalıqtıńsociallıqmáselelerinsheshiwdeáhmiyetliroloynaydı. Máhálledehárbiradamnıńtáǵdiri, arzıw-ármanı, turmısqahámadamlarǵamúnásebetiqatańbaqlawdaturadı, olarbiri-birimenenesaplasıpjasaydı.
«Puqaralardıńózin-ózibasqarıworganlarıhaqqında»ǵıNızam 1993 jılısentyabrde, 1999 jılıaprelaylarındaqabıletildi.
Insaniyattariyxındajańadáwir- Insanhuqıklarıdáwiribaslandı. BirleskenMilletlerShólkemi1995-2005 jıllardı «Insanhuqıklarıonjıllıǵı», depbelgiledi. ÓzbekstannıńbirinshiPrezidentiI.A. Karimovtıńbayanatlarındainsanhuqıklarıtarawındaámelgeasırıwlazımbolǵantómendegibesstrategiyalıqbaǵdarbelgilepberilgenedi:
1. Insanhuqıqlarıhámerkinliklerinqorǵawdıńnátiyjelimexanizmintámiynlew;
2. Insanhuqıqlarıboyınshaxalıqaralıqhuqıqtıńulıwmaqabıletilgenprinciplerihámnormalarıtiykarındamilliynızamshılıqtırawajlandırıw;
3. Qabıletilgennızamlarǵaboysınatuǵınmexanizmdiislepshıǵıwhámjámiyetlikturmıstıńbarlıqtarawlarındanızamústemligintámiynlew;
4. Sudreformalarınámelgeasırıwjolımenensudsistemasındemokratiyalastırıw;
5. Xalıq, ásirese, jaslarhámámeldegiadamlar, huqıq-tártipshólkemlerixızmetkerleriarsındahuqıqıytárbiyaislerintúptenjaqsılawolardıńhuqıqıysanasınhámmádeniyatınasırıw.
Ózbekstanǵárezsizlikkeeriskennensońótkenqısqadáwirishindeinsannıńhuqıqlarınsáwlelendiriwshi, qorǵawshı, olardıńtúrlitarawlarındaǵıxızmetlerintártipkesalıwshı 300 denartıqnızamhámPrezidenttińqabıletildi. Ózbekistaninsanhuqıklarıboyınsha40 jaqınxalıq-aralıqshártnamaǵaqosıldı.
ÓzbekstanRespublikasındainsanhuqıqlarıhámerkinliklerinqorǵaw, xalıqaralıqhuqıqtıqorǵawshólkemlerimenenbaylanıstıkeneytiwmaqsetinde1996 jılı 31 oktyabrkúniÓzbekstanRespublikasıPrezidentiniń «InsanhuqıklarıboyınshaÓzbekstanRespublikasıMilliyOrayındúziwhaqqında» pármanıshıqtı.