Plazmatik membrana – hamma hujayralar uchun universal bo‘lgan tuzilma. Plazmatik membrananing asosiy tashkil etuvchilari: oqsil (~60%), lipid (~40%) va uglevodlar (~1%).
Membranalarning o‘tkazuvchanlik xususiyatini o‘rganishga bag’ishlangan ilk ishlarda organik erituvchilar: spirt, efir, xloroform membrana orqali suvdan tezroq o‘tishi kuzatilgan. Bu esa membrana qutbsizlikka ega yoki boshqacha qilib aytganda tarkibida lipidlar borligi taxmin qilingan. Keyinchalik bu taxmin kimyoviy tahlil natijasida isbotlandi. Ma’lum bo‘ldiki, membrana tarkibi deyarli faqat oqsil va lipidlardan iborat ekan.
1925 yilda daniyalik biologlar E. Gorter va F. Grendellarning ishlari chop etilgan bo‘lib, ular plazmatik membranani bilipid qavatdan iboratligini va ular bir-biriga gidrofob uchlari bilan qaraganligini aytadilar.
1935 yilda Dauson va Danielilar membrana tuzilishining “sendvich” modelini taklif qiladilar. Unga asosan plazmalemma ikki qavat lipid molekulalaridan tashkil topgan bo‘lib ular bir-biriga gidrofob uchastkalari bilan qaragan bo‘lib, ularning tashqi gidrofill boshchalari yuzasi 2 tomondan oqsil molekulalari bilan o‘ralgan.
1959 yilda D. Robertson yig’ilgan ma’lumotlarni to‘plab “elementar membrananing tuzilishi” farazini yaratadi va unda barcha biologik membranalar uchun umumiy bo‘lgan tuzilishni ta’riflaydi:
1. Hamma membranalar 7,5 mm ga yaqin qalinlikka ega.
2. Elektron mikroskopda 3 qavatli tuzilishga ega.
3. Membrananing 3 qavatliligi lipid qatlami ikki tomondan oqsil qavati bilan o‘ralganligidan kelib chiqadi.
1972 yilda olimlar S. Singer va G. Nikolsonlar tomonidan membrana tuzilishining universal “suyuq mozaika modeli” taklif qilinadi. Bunda ham membrana ikki qavat suyuq lipidlardan tashkil topgan bo‘lib, lekin Dauson va Danielilarning “sendvich” modelidan farq qilib oqsil molekulalari lipid qavatining yuzasida emas ularning orasida joylashadi (2 rasm).
Membrana tarkibiga kiruvchi oqsillar 3 guruhni: integral, yarimintegral va periferik oqsillarni tashkil etadi. Periferik oqsillar bilipid qatlamining yuzasida joylashib lipid molekulalarining uchlari bilan aloqada bo‘ladilar. Ular umuman membranani hosil qilishda ishtirok etmay, balki membranani membrane usti va osti tuzilmalari bilan bog’lab turadi.
Membranani hosil qilishda asosiy rolni globulyar tuzilishga ega bo‘lgan integral va yarim integral oqsillar o‘ynaydi. Integral oqsillar lipid qavatining ichida joylashib, ularning gidrofob uchlari lipidlarning gidrofob uchlari bilan bog’lanadi. Yarim integral oqsillar lipid qavatiga qisman botib kiradi.
2-rasm. Plazmatik membrana mozaika modelining ko‘rinishi
Biologik ahamiyatiga ko‘ra membrana oqsillarini 3 guruhga ajratish mumkin: fermentlar, retseptorlar, strukturaviy oqsillar.
Membrana tarkibiga kiruvchi fermentlarning turi hujayraning bajaradigan vazifasiga qarab o‘zgarib turadi. Retseptor oqsillari biror modda bilan birikib tanib olish vazifasini bajaradi. Masalan, gormonlarni, qo‘shni hujayralarni tanib oladigan reseptorlar.
Strukturaviy oqsillar tabiati oxirgacha o‘rganilmagan bo‘lib, taxmin qilinishicha ular membranani stabillashtirib turish vazifasini bajaradi. Hujayra membranasida uchraydigan lipidlar asosan 3 guruhdan: fosfolipidlar, sfingomielinlar, steroidlar uchraydi.
Steroidlar guruhini tashkil qiluvchi lipidlar orasida membrana tarkibida xolesterin ko‘p uchraydi. U juda muxim bo‘lib membrananing suyuqlik darajasini boshqarib turadi. O‘simlik hujayralarida xolesterin o‘rnini fitosterin egallaydi. Hujayraning turli membranalari bir-biridan lipidlarining miqdori bilan ajralib turadi. Plazmatik membrana tarkibida ular 35-40% ni tashkil etsa, mitoxondriyalar membranasida 27-29% ni, nerv hujayralarining mielin qobiqida 80% ni tashkil etadi.
Membrananing uglevodlariga oqsil molekulalari bilan birikkan va glikoproteinlarni tashkil etgan guruh kiradi.
Plazmalemmaning vazifalari:
1. To‘siq.
2. Transport (tashuvchi).
3. Retseptorlik (sezgirlik).
Qo‘shimcha vazifalariga:
1) hujayra tashqarisidagi biopolimerlarni parchalashi;
2) hujayralararo aloqani ta’minlashda ishtirok etishi;
3) hayvon hujayralarida o‘simtalarni: mikrotukcha, kiprikcha, xivchinlarni hosil qilishi;
4) hujayra bo‘linishida ishtirok etishi kiradi.
