2-mavzu: qo‘ZG’aluvchan to‘qimalar fiziologiyasi

7-rasm. Aktin miozin kompleksini ishlash mexanizmi.
Birikish natijasida, ko‘prikcha korformatsiyasining keskin o‘zgarishi natijasida, uning boshchasi egilib, aktin ipi taxminan 20 nm ga suriladi. Bu harakat uchun sarflangan energiya fosforillashgan aktomiozin tarkibidagi makroergik fosfat bog’lanish hisobidan ajraladi. Adenozintrifosfataza (ATF-aza) faolligiga ega bo‘lgan aktomiozin makroergik fosfatlar parchalanishini ta’minlaydi.
Kal’siy miqdorini aktin va mionzin iplar atrofida kamayishi tufayli tropomiozin troponindan ajraladi va ko‘ndalang ko‘prikcha bilan aktin ipi o‘rtasida yana to‘siq bo‘lib qoladi. ATF hisobiga miozin fosforillanadi. ATF faqat miozinni energiyaga boyitish uchun emas, balki iplarni vaqtincha bir-biridan ajratish uchun ham kerak bo‘lgan modda hisoblanadi. Ana shu ajralish mushakni yumshatib, cho‘zilishiga imkoniyat yaratadi. Qisqarish jarayonini paydo qilish uchun zarur bo‘lgan kal’siy kationi, mushakning tinch holatdagi toladagi sarkoplazmatik retikulumda saqlanadi. Ushbu sharoitda, retikulum membranasini kal’siy uchun o‘tkazuvchanligi juda past bo‘ladi, oz miqdorda mioplazmaga chiqqan ionlarni kal’siy nasosi retikulum ichiga haydab, u erda kal’siy miqdorining yuqori bo‘lishini ta’minlab turadi. Kal’siy kationlarining miqdori, sarkoplazmatik retikulum bo‘shlig’ida mioplazmadagiga nisbatan 10 ming marta yuqoridir. Sarkoplazmatik retikulum membranasining faollanishi, undagi kal’siy kanallarining ochilishiga va kontsentratsion gradient bo‘yicha kal’siyni aktin va miozin iplar atrofiga chiqishiga olib keladi. Retikulum membranasining faollanishi uchun, mushak tolasining tashqi membranasida vujudga kelgan qo‘zg’alish, ko‘ndalang naychalarning T-tizimi orqali sarkoplazmatik retikulum membranasiga tarqaladi. T-tizim tashqi membranani sarkomerning ichiga botib kirgan qismidir. Ko‘ndalang naychaning diametri 50 mm. Umurtqali hayvonlarning mushak tolalarida bu naychalar disklar atrofida miofibrillalarga yaqinlashadi. Ko‘ndalang naychalarga nisbatan perpendikulyar holatda, miofibrillalarga parallel bo‘lgan uzunchoq naychalar joylashgan. Uzunchoq naychalarning ikki uchi kengayib, tsisternalar hosil qiladi.
Shunday qilib, motoneyron tolasi bo‘ylab mushak tolasiga etib kelgan impul’s, tashqi membranada harakat potentsialini vujudga keltiradi, bu potentsial ko‘ndalang naycha orqali tarqalib, tsisterna membranasini faollashtiradi va erkinlikka chiqqan kal’siy kationlarini aktin va miozin iplar atrofida to‘planishiga olib keladi. Kal’siy qisqarish mexanizmining ishga soluvchi omili ekanligi ma’lumdir.
Xulosa qilib aytganda, mushak qisqarishini ta’minlovchi jarayonlar: ta’sirot, harakat potentsialini vujudga kelishi; uning miofibrilla ichkarisiga (uchliklarga) o‘tkazilishi; kal’siy katonlarining erkinlashishi; aktin va miozin iplar atrofiga diffuziyalanishi; aktin iplarning miozin iplari oralig’iga sirpanib kirishi va sarkomerning kaltalanishi; kal’siy kanallarining faollashuvi va erkin kal’siy miqdorini kamayishi; miofibrillalarning bo‘shashishlaridan iborat.