2-mavzu. Pul va bank ishini tarixiy va nazariy jihati

Pulning jahon pullari vazifasi
Agar tarixga nazar tashlasak, mamlakatlar o‘rtasida savdo-sotiq, xalqaro iqtisodiy aloqalar va kredit munosabatlari asta-sekin rivojlanib borgan. Bu jarayon barcha mamlakatlar tomonidan tan olinadigan va qabul qilinadigan yagona jahon pulini keltirib chiqargan. Bu vazifani asrlar davomida oltin bajarib kelgan. Ya’ni mamlakatlar o‘rtasidagi hisob-kitoblar, tovarlar va xizmatlar uchun to‘lovlar bir mamlakatdan boshqa mamlakatga quyma shaklidagi sof oltin to‘lash vositasida amalga oshirilgan.
1867 yildan boshlab oltin davlatlar o‘rtasidagi yagona jahon puli sifatida rasman qabul qilingan.
Oltin standarti o‘zining uch rivojlanish boskisini boshidan kechirdi (uch shakilda kurindi): oltin tanga, oltin quyma, oltin deviz.
Birinchi bo‘lib oltin tanga standartiga Angliya (1774 y.) o‘tilgan. keyinroq :
1871 y. – Germaniya;
1872-1876 yy. – Skandinaviya davlatlari;
1875 y. – Niderlandiya;
1878 y. – Fransiya;
1879 y. – Avstriya-Vengriya;
1897 y. – Yaponiya va Rossiya;
1900 y. – AQSH.
Oltin tanga standarti davrida oltin tangalar pul birligi bo‘lib hisobdangan. Bundan tashkari, muomalada nominaliga qarab oltinga almashtiriladigan qog‘oz banknotalar, hamda mayda chaqalar bo‘lgan.
Oltin tanga standarti to birinchi Jahon urushi davrigacha faoliyat yuritgan (1914-1918 yy.). Uning o‘rniga oltin quyma standarti kirib keldi unda oltin faqat hisoblash vazifasini o‘tab keldi va muomala vazifasini o‘tamadi. Oltin quyma shaklida Markaziy bankda saqlanib kelingan, muomalada esa kursga qarab almashtirib beriladigan banknotalar va tangalari ishlatilgan.
Oltin quyma standartiga:
Filipinda 1903 y.;
Xind Britaniyasida 1906 y.;
Avstriyada 1922 y.;
Germaniyada 1924 y.;
Angliyada 1925 yilda kiritilgan.
1929 yildan boshlab esa bu tizimga 84 mustaqil davlatlardan 80 tasi qushilgan.
Oltin quyma standartining ustunliklari shundan iborat bo‘lganki, oltin tangalar zarb qilinishi iqtisod qilinadi. Oltin tangalarning muomala jarayonidagi ishqalanishdan yemirilmaydi ( mutaxasislarning hisoblariga oltin tanganing muomala jarayonidagi yo‘qotilishi yilda 1 tonna oltinga teng bo‘lgan, ya’ni yemirilgan). Davlatlarning oltin zaxiralari bir joyda markazlashtirilgan, bu pul muomalasini mutadillashtirgan.
1922 yildan e’tiboran AQSH dollari va Angliya funt sterlingi oltinning o‘rinbosari sifatida e’lon qilindi, hamda xalqaro to‘lovlarda qo‘llanila boshladi. 1944 yildan keyin jahon puli vazifasi oltinda qoldirilgan holda, xalqaro to‘lovlarda AQSH dollaridan ko‘proq foydalanishga imkoniyat yaratildi.
1970 yildan boshlab xalqaro to‘lovlarda Xalqaro Valyuta Fondi tomonidan kiritilgan maxsus hisob va to‘lov birligi SDR «Maxsus qarz olish xuquqi» (SDR) qo‘llanila boshlandi.
1976 yilda Xalqaro Valyuta Fondiga a’zo mamlakatlar oltindan jahon puli sifatida foydalanishni bekor qildilar. Hozirda oltindan xalqaro zahira sifatida foydalanilmoqda.
1979 yildan yevropaning bir qator mamlakatlarida xalqaro hisob-kitoblarni olib borish uchun xalqaro hisob birligi EKYU (YEKU) qo‘llanila boshlandi.
1999 yildan e’tiboran Yevropa ittifoqiga kiruvchi 12 mamlakatda, yagona pul birligi sifatida YEVRO (YEVRO) naqd pulsiz hisob – kitoblarda, 2002 yil 1 yanvardan esa naqd pul sifatida ham qo‘llanila boshladi.
Xalqaro to‘lovlarda SDR va YEVRO bilan bir qatorda iqtisodiy qudratli va rivojlangan mamlakatlarning milliy pul birliklaridan ham foydalanilmoqda. Ular jumlasiga AQSH dollari, Kanada dollari, Angliya funt sterlingi, Yaponiya iyenasi Rossiya rubli va boshqalar kiradi.