2-Mavzu. J. Dalton atomistikasi. Anorganik birikmalarning sinflari

2. KIMYOVIY ELEMENTLAR. 
Atom – molekulyar ta‘limot nuqtai nazaridan atomlarning har qaysi alohida 
turi kimyoviy element deyiladi. Element – ma‘lum xossalarga ega bo’lgan atomlar 
turidir. 
Atomning eng muhim xarakteristikasi uning yadrosining musbat zaryadli 
bo’lib, u son jihatdan elementning tartib raqamiga teng. Yadro zaryadining qiymati 
atomlarning har xil turlari uchun bir – biridan farq qiluvchi belgisi hisoblanadi, bu 
esa element tushunchasiga ancha to’liq ta‘rif berishga imkon beradi. 

---

Kimyoviy element – bu yadrosining musbat zaryadi bir xil bo’lgan 
atomlarning muayyan turidir. 
Oddiy moddalar molekulasi bir xil elementning atomlaridan (Н
2
, О
2
, N
2
, CI
2
va boshq), murakkab moddaning molekulasi esa ikki yoki bir necha xil 
elementning atomlaridan (masalan, suv Н
2
О vodorod va kislorod atomlaridan) 
tarkib topgan bo’ladi. 
Barcha elementlar odatda metallar bilan metallmaslarga bo’linadi. Lekin 
bunday bo’linish shartlidir. 
Elementlarning muhim ta‘rifi ularning yer po’stlog’ida, ya‘ni Yerning 
yuqori qattiq qobig’ida tarqalganligidir, bu qobiqning qalinligi shartli ravishda 16 
km ga teng deb qabul qilingan. Elementning yer po’stlog’ida tarqalganligini 
geokimyo – Yer haqidagi fan o’rganadi. Ma‘lumotlarga ko’ra eng ko’p tarqalgan 
element – kislorod yer po’stg’ogi massasining 47,2 % ni tashkil etadi, so’ngra 
kremniy – 27,6, alyuminiy-8,80, temir- 5,10, kalsiy- 3,6, natriy – 2,64, kaliy- 2,6, 
magniy- 2,10, vodorod- 0,15% 
Keltirilgan raqamlardan ko’rinib turibdiki, elementlar yer po’stlog’ida juda 
notekis tarqalgan. Aytib o’tilgan 9 element yer po’stlog’i massasining 99,79 % ni, 
qolgan barcha elementlar – faqat 0,21 % ni tashkil etadi. Mashxur olim Robert 
Boyl davridayoq murakkab moddalarning parchalanishidan hosil bo’ladigan, lekin 
o’zi yanada oddiyroq moddalarga parchalana olmaydigan oddiy modda kimyoviy 
element deb atalgan edi. Bu ta‘rifga Dalton atomistikasi hech qanday qo’shimcha 
kirita olmadi. Lekin M.V.Lomonosov va D.I.Mendeleyev «element» tushunchasi 
bilan «oddiy modda» tushunchasi orasidagi farqni birinchi bo’lib aniq ko’rsata 
oldilar. D.I.Mendeleyevning aytishicha: «Element deganda, oddiy va murakkab 
moddalarni tashkil etgan va ularga ma‘lum fizik hamda kimyoviy xossalar 
majmuini bera olgan moddiy tarkibiy qismlarni tushunmoq kerak. Agar oddiy 
moddani molekula deb tushunish o’rinli bo’lsa, elementni atom deb tushunmoq 
to’g’ri bo’ladi. Uglerod – element, lekin ko’mir, grafit va olmos oddiy 
moddalardir». Demak, D.I.Mendeleyevning ta‘rifiga «kimyoviy element - oddiy va 
murakkab moddalar tarkibiga kiradigan va ma‘lum atom massaga ega bo’lgan 
atomlar turidir». 
Izotoplar kashf etilganidan keyin, yuqoridagi ta‘rifni qayta ko’rib chiqishga 
to’g’ri keldi. Atom massalarini qayta qarab chiqish yuzasidan 1923 yilda tashkil 
etilgan xalqaro komissiya qaroriga muvofiq «kimyoviy element – bir xil yadro 
zaryadiga ega bo’lgan atomlar turi» deb ta‘riflandi.