2-мавзу. Инсон тараккиёти концепцияси (4 соат)

Турмуш сифати эса “номоддий” ёки пулда ифодаланмайдиган ҳамда фақат пул билан белгиланмайдиган хусусиятлар: одамларнинг саломатлиги ва умр кўриш давомийлиги, дам олиш ва бўш вақтини ўтказиш, маданий ривожланиш, ўзлигини намоён қилиш, билимлар ва маънавий бойликнинг бошқа неъматларидан фойдаланиш имкониятларини қамраб олади.
Инсон салоҳиятини ривожлантириш индекси ҳар йили турли мамлакатларда турмуш даражаси, саводхонлик, таълим, умр кўриш давомийлиги каби инсон салоҳиятининг асосий хусусиятларини ўлчаш ва таққослаш учун ҳар йили хисоблаб чиқилади. У турли мамлакатлар ва минтақалар турмуш даражаси ўртасидаги умумий фарқларни аниқлашда стандарт ва восита вазифасини ўтайди. Мазкур индекс БМТнинг Ривожланиш дастури доирасида инсон салоҳиятини ривожлантириш тўғрисидаги ҳисоботларда эълон қилинади.
ИСРИни хисоблаб чиқишда кўрсаткичларнинг уч тури ҳисобга олинади
• инсон туғилган пайтда кутилаётган ўртача умр кўриш;
• таълим олишнинг ўртача давомийлиги ва таълим олишнинг кутилаётган давомийлиги;
• муносиб турмуш даражаси. Бу аҳоли жон бошига ялпи миллий даромаднинг харид қобилияти паритети бўйича АҚШ долларида баҳоланади.
Инсон салоҳиятини ривожлантириш индекси инсонни ривожлантиришининг интеграл жамланма кўрсаткичидир. У юқорида қайд қилинган учта асосий кўрсаткич бўйича мамлакатда эришилган ўртача даражани ифода этади.


Инсон ҳуқуқларининг умумжаҳон декларацияси. Инсон хукуклари бўйича ҳукуклар, халкаро ҳужжатлар ва стандартлар.
Жамият тараққиётнинг кейинги босқичларида инсон ҳуқуқлари янги сифат хусусиятларига эга бўлиб борган, бу ҳуқуқлар жамиятнинг тобаро кўпроқ аъзолари учуни кафолатланган. Бошқача қилиб айтганда, жамият ривожланишининг хар бир босқичи инсон ҳуқуқ ва эркинликларига эга бўлиш, улар доирасини кенгайтиришда олға қўйилган қадам бўлган.
Инсон эркинлигининг илк фалсафий-ҳуқуқий концепцияси Эпикур² асарларида ўз ифодасини топган. Кўҳна юнон мутафаккирининг фикрича, инсон эркинлиги ўз турмуш тарзини оқилона танлаш учун масъулиятдир. Инсон эркинлиги соҳаси – инсоннинг ўзи учун масъулияти соҳасидир. Шахс ўз эркинлигига бу “ўзига боғлиқлигини” ва “бирор жанобга тегишли эмаслигини” англаш орқалигина эришиши мумкин³.
Кўҳна юнон мутафаккирнинг табиий-ҳуқуқий ғоялари қадимги Римда ривожлантирилди. Маълумки юнон файласуфларининг ҳисоблашларича, қулчиликни бу жамиятнинг умумий қонунларига зид бўлганлиги учун оқлаб бўлмайди. Сенеканинг⁴ табиий-ҳуқуқий концепциясида “тақдир қонуни” инсонга хос бўлган барча хусусиятлар, шу жумладан давлат ва қонунлар ҳам бўйсунтирилган табиий ҳуқуқ ролини ўйнайди. Сенека таъкидлаганидек, Коинот ўз табиий ҳуқуқларига эга бўлган табиий давлатдир. Бу қонунларни тан олиш шарт.
Рим ҳуқуқшунослари томонидан ишлаб чиқилган ҳуқуқ субъекти, одамларнинг ҳуқуқий мақомлари, табиий ҳуқуқ бўйича шахснинг эркинлиги, ҳуқуқнинг хусусий ва оммавий ҳуқуққа бўлиниши, адолатли ва адолатсиз ҳуқуқ ва ҳоказолар тўғрисидаги қоидалари катта аҳамиятга эгадир.
Фома Аквинский⁵ қадимий табиий-ҳуқуқий ғоялар асосида давлатнинг мақсади жамият аъзолари учун умумий эзгулик яратиш, улар муносиб турмуш кечиришларига зарур шароитларни таъминлашдир деб кўрсатган.
Барча одамлар тенглиги тўғрисидаги қадимги замонларларда шаклланган ғоя Янги давр мутаффакирлари асарларида янада ривожлантирилди. Б. Спиноза, Ш. Монтескье, Т. Жефферсон, И. Кант ва бошқаларнинг асарларида инсон ҳуқуқларининг янги оқилона назарияси ўз ифодасини топди. Шахснинг ҳуқуқлари ва эркинлари янги концепциясини, шахс билан давлат ўртасидаги муносабатларда ҳуқуқ устуворлигини таъминлаш асосланган мазкур назария янги дунёқарашни шакллантиришга катта хисса қўшди⁶.
Давлатнинг келиб чиқиши ва унинг ҳуқуқий фаолияти манбаси сифатидаги ижтимоий шартнома концепцияси мазкур жараённинг муҳим унсурига айланди. Б. Спиноза⁷ табиий-ҳуқуқий қарашлар ва давлатнинг шартномавий концепциясини ривожлантирар экан, “давлатнинг мақсади -амалда эркинликдир”⁸ деган хулоса чиқарган.
Франциянинг 1789 йилдаги Декларациясида эълон қилинган инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари ва эркинликлари умумжаҳон эътирофига сазовор бўлиб, ижтимоий ва давлат тартибларини янгилаш ва инсонпарварлаштириш мақсадларига хизмат қилди. Мазкур Декларация ҳамма жойда инсон ва фуқаро ҳуқуқларини эътироф этиш ва ҳимоя қилишга ниҳоятда кучли таъсир кўрсатди. Шундан кейинги даврда инсон ҳуқуқлари сохасидаги назария ва амалиётнинг, ҳуқуқий давлат, ҳуқуқ устуворлиги қоидаларининг ривожланиши ушбу тарихий ҳужжатнинг ижобий таъсирида кечди.
Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари, фуқаролик принципларини шакллантириш ва ривожлантириш тараққиёт ва эркинлик сари йўл очди.
XIX асрда турли давлатларда фуқаролик ҳуқуқлари ва сиёсий ҳуқуқларнинг дастлабки нормалари (эркинлик ва тенг ҳуқуқлик, шахснинг даҳлсизлиги, мулк ҳуқуқи, сайлов ҳуқуқи ва хоказолар) таркиб топди.
Бугунги кун нуқтаи назаридан улар жуда чекланган (мулк ва сайловдаги чекловлар, сиёсий тақиқлар, эркаклар ва аёлларнинг тенг ҳуқуқли эмаслиги, ирқий камситишлар ва ҳоказолар) эди.
1922 йилда Германия ва Франциянинг Инсон ҳуқуқлари лигаси ташаббуси билан жаҳоннинг турли мамлакатларидаги 20 га яқин ташкилот дунёда инсон ҳуқуқлари бўйича биринчи халқаро ташкилот – Инсон ҳуқуқлари халқаро федерациясини (FIDH) таъсис қилдилар.
Иккинчи жахон уруши ва дунёдаги тоталитар тизимларниг фожиона тажрибаси инсон ва фуқаро институтларини ривожлантиришда сифат жиҳатдан янги босқич бошланишига турки бўлди. Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари қоидаларини ривожлантиришда халқаро ҳуқуқ етакчи роль ўйнай бошлади.
1948 йил 10 декабрда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 217 А (III) резолюцияси билан “Инсон ҳуқуқлари умумжахон декларацияси” қабул қилинди ва эълон қилинди.
Умумжахон декларациясида 1789 йилги Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари декларациясидек, “Ҳамма одамлар ўз қадр-қиммати ҳамда ҳуқуқларида эркин ва тенг бўлиб туғиладилар” (1-модда) деб эълон қилинди. Шу билан бир қаторда умумжахон декларациясида унга қуйидагилар қўшиб қўйилган: “Ҳар бир инсон ирқи, тана ранги, жинси, тили, дини, сиёсий ёки бошқа эътиқодларидан, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, мол-мулки, табақаса ёки бошқа ҳолатидан қатъи назар ушбу Декларацияда эълон қилинган барча ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиши зарур”⁹ (2-модда).
Инсон ҳуқуқлари ижтимоий муносабатларда намоён бўлишига қараб қуйидагиларга бўлинади:
• шахсий;
• сиёсий;
• ижтимоий-иқтисодий ва маданий.
Аммо амалиётда бундай тавсифлаш рамзий хисобланади.
Шахсий ҳуқуқлар кўпинча фуқаро ҳуқуқлари деб аталса ҳам давлат фуқаролигига мансублиги билан бевосита боғлиқ бўлмасдан ҳар бир шахснинг ҳуқуқи хисобланади. Улар шахсларнинг фуқаролиги, жинси, ёши, ирқи, миллий ёки диний мансублигидан қатъи назар туғма ва ажралмас ҳуқуқлар хисобланади. Бу ҳуқуқлар инсон ҳаёти, қадр-қиммати ва эркинлигини ҳимоя қилиш учун зарурдир. Шахсий ҳуқуқларга қуйидагилар киради:
• яшаш ҳуқуқи;
• эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқи;
• шахс қадр-қиммати ҳуқуқи;
• хусусий турмуш дахлсизлиги ҳуқуқи;
• турар жой дахлсизлиги ҳуқуқи;
• виждон эркинлиги ва фикрлаш эркинлиги;
• кўчиш ва яшаш жойини танлаш эркинлиги;
• миллатини ва муомала тилини танлаш эркинлиги;
• суд ҳимоясидан фойдаланиш ҳуқуқи;
• хусусий мулк ҳуқуқи.
Сиёсий ҳуқуқлар ва эркинликла, қоида бўйича мазкур давлат фуқаролигига мансублик билан узвий боғлиқ бўлиб, фуқаро асосий конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари гуруҳларидан бири ҳисобланади. Одатда сиёсий ҳуқуқларга қуйидагилар киради:
• сўз эркинлиги (ахборот олиш эркинлиги);
• уюшиш эркинлиги;
• йиғилиш ўтказиш эркинлиги;
• давлат ишларини бошқаришда иштирок этиш ва давлат хизматига тенглик асосидй қабул қилиниш ҳуқуқи;
• фуқаролик ҳуқуқи;
• сайлов ҳуқуқи.
• тадбиркорлик эркинлиги (тадбиркорлик ва қонун билан ман этилмаган иқтисодий фаолиятнинг бошқа турлари билаш шуғулланиш ҳуқуқи);
• хусусий мулк ҳуқуқи;
• меҳнат ҳуқуқи (меҳнат қилиш ва меҳнатнинг эркинлиги ҳуқуқи);
• оилани, оналикни, оталикни ва болаликни муҳофаза қилиш ҳуқуқи;
• ижтимоий таъминотдан фойдаланиш ҳуқуқи;
• турар жойга эга бўлиш ҳуқуқи;
• соғлиқни сақлаш ва тиббий ёрдам олиш ҳуқуқи;
• адолатли солиқ тўлаш ҳуқуқи;
• 8 соатлик иш куни, адолатли меҳнат шароитлари, бир хил меҳнатга тенг миқдорда иш хақи олиш ҳуқуқи ва ҳоказолар.
Маданий ҳуқуқлар шахснинг маънавий ривожланишини таъминлайди. Уларга қуйидагилар киради:
• таълим олиш ҳуқуқи;
• ижод эркинлиги;
• маданий ҳаётда иштирок этиш ҳуқуқи;
• қулай атроф муҳитда яшаш ҳуқуқи.
Шуни таъкидлаш керакки, 1950 йилдан бошлаб ҳар йили 10 декабрь - Инсон ҳуқуқлари халқаро куни сифатида нишонланади.
1966 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти шафелигида “Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт” ва “Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт” қабул қилинди. Бу ва шундан кейин қабул қилинган халқаро битимлар инсон ва фуқаро ҳуқуқларининг халқаро стандарти ҳамда бу хақ-ҳуқуқларни таъминлаш кафолатларини тасдиқлади.
Ижтимоий ривожланишнинг бутун тарихи давомида “жамият” категориясига турлича концептуал ёндашувларни кузатиш мумкин. Ижтимоий, фалсафий, иқтисодий назариялар ушбу тушунчанинг турлича талқинларини таклиф этадилар. М.Вебер¹⁰ таълимотига кўра, жамият – шахслар жамланмаси бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз мақсадларига эришишга интилади¹¹.
Умуман олганда, жамият – одамларнинг жамоавий фаолиятига асосланган мураккаб, кенг кўламли, кўп даражали очиқ тизимдир. Жамиятнинг моҳияти – ижтимоий организм – ижтимоий институт асосидаги тизимдир.
Ижтимоий институт – ўзини такрор ҳосил қилиш ва ривожлантиришни таъминлаш мақсадида жамоавий фаолиятда иштирок этаётган одамларнинг барқарор уюшмаси бўлиб, у жамиятни такрор ҳосил қилиш ва ривожлантириш учун зарур бўлган қадриятларни яратади.
Қадриятлар – одамлар эҳтиёжларини қондирадиган нарсалардир. Улар, эҳтиёжлар каби, моддий, маънавий ва ижтимоий бўлади.
Тарихан бирламчи – ижтимоий институт – уруғ, оила бўлиб, унда турмуш кечириш ва функцияларни ривожлантириш учун барча зарур нарсалар амалга оширилади. Бу функцияларни алоҳида ижтимоий институтлар бажара бошлагач, улардан кичик ижтимоий тизимлар ва ижтимоий ҳаётнинг соҳалари ташкил топади. Моддий ва маънавий неъматлар ишлаб чиқариш соҳалари мавжуддир.
Моддий неъматлар (қадриятлар) ишлаб чиқариш сохасини шунингдек “моддий ишлаб чиқариш” ёки “иқтисодиёт” (тор маънода) деб аташ қабул қилинган. Кенг манода эса иқтисодиёт – ижтимоий ҳаётнинг барча сохаларидаги иқтисодий муносабатларнинг жамланмасидир.
Маънавий неъматлар (қадриятлар) ишлаб чиқариш соҳаси икки сохадан: фан соҳаси ва санъат соҳасидан иборатдир. Фан соҳаси объектив билимлар эгалланишини таъминлайди. Бу соҳа фаннинг уч гуруҳига: фалсафа, табиий ва ижтимоий фанларга бўлинади.
Санъат соҳаси воқеликни бадиий асарлар шаклида субъектив тасаввур этишни таъминлайди.
Жамият тизим сифатида амал этиши давомида ривожланиш жараёнлари кечади. Тарихий ривожланиш жараёнида хар бир муайян жамият фақат миқдор жиҳатидан эмас, балки сифат жиҳатидан ҳам ўзгариб, амал этишини, турмуш тарзини ўзгартиради. У жамиятнинг бир туридан ривожланганроқ бошқа турига ўтади.
Асосий ижтимоий институтларнинг амал этиши бевосита ишлаб чиқарувчиларни фаолиятга рағбатлантириш орқали белгиланади. Бу пировард натижада жамият амал этиши ва унинг тузилишини белгилайди. Ўз навбатида бу жамиятнинг ижтимоий турини ажратиб кўрсатиш учун асос яратади.
Иқтисодий тафаккурнинг тарихи кўҳна дунёнинг ёзма манбаларидан бошланади. Қадимий Мисрда суғориш тизими атрофида шакллантирилган, муайян даражада режалик иқтисодиёт мавжуд бўлган. Сурия ва Бобил тузумлари пул институтларини юқори мукаммалик даражасига кўтарганлар, улар кредит ва банк ишидан хабардор бўлганлар. Қадимий Хитойда дехқончилик, тижорат ва молия масалалари билан мунтазам шуғулланишган. Хитойликлар пулни тартибга солиш ва товар айланмаси устудан назорат қилиш усулларини ишлаб чиққанлар, бу эса маълум таҳлилни талаб этган.
Милоддан аввалги V-IV асрларда қадимий юнон мутафаккирлари Ксенофон, Платон, Аристотель асарларида иқтисодий масалалар илк бор илмий таҳлил қилинган. Улар мурракаб иқтисодий масалаларни қўйибгина қолмасдан, бу саволларга ўз жавобларини берганлар. Кўҳна юнонликлар “иқтисод” (“тежаш”) сўзи асосида “иқтисодиёт” атамасини муомалага киритганлар. Ўша давр олимлари иқтисодиёт дейилганда ўз хўжалигини бойитишга ёрдам берадиган фанни тушунганлар. Улар, шунингдек, меҳнат тақсимоти ғоясини илгари сурганлар, шунингдек турли товарларни бир-бирларига таққослаш асосида умумий мезонни қабул қилиш мумкинлигини тушуниб етганлар. Оддий товар муомаласи билан пулнинг капитал сифатида муомаласи ўртасидаги тафовут ҳам аниқланган.
Кўхна давр иқтисодий тафаккурининг энг машҳур вакилларидан бири кўҳна юнонлик файласуф Платоннинг “Давлат” ва “Қонунлар” асарларида иқтисодий масалалар кўриб чиқилган. Бу асарларнинг биринчисида мукаммал давлат тузилиши баён этилган бўлса, иккинчисидаги давлат анча ҳаётироқ тасввур қилинган. Платоннинг фикрича, идеал давлат – шаҳар-давлатдир. Унда унча кўп бўлмаган ва имконияти борича муқим яшайдиган аҳоли бўлиши керак бўлган. Ҳудди шунингдек, аҳоли каби унинг бойлиги ҳам муқим бўлиши керак бўлган.
Мазкур давлатда барча иқтисодий ва ноиқтисодий фаолият қатъий тартибга солинган. Аскарлар, дехқонлар, ҳунармандлар ва бошқа фаолият билан шуғулланадиганларнинг ўз доимий тоифалари бўлган, эркаклар ва аёлларга бир хил қаралган. Ана шундай тоифалардан бири – қўриқчилар ёки ҳукумдорлар ҳамма билан биргаликда яшаши ва уларнинг шахсий мулки ёки оиласи бўлмаган. Ҳудди шу тоифа вакилларига давлатни бошқариш ишониб топширилган.
Жахон иқтисодиёти фанининг тарихи ХХ аср бошига қадар ишлаб чиқариш жараёнида жисмоний капитал – ишлаб чиқариш воситалари, моддий ресурслар ва ҳоказолар асосий роль ўйнаганлигидан далолат беради. Чунки бу даврда технологияга қўшимча ресурслардан бири сифатида фойдаланиладиган табиий кучга эга иш кучининг бўлиши кифоя қиларди. Ходимларни қўитиш ва уларни бир-бири билан алмаштириш осон эди.
Бироқ ХХ асрнинг ўрталарида рўй берган объектив жараёнлар вазиятни тубдан ўзгартирди. Фан-техниканинг жадал ривожланиши билимлар, кўникмалар, махорат, инсон қобилиятини биринчи ўринга кўтарди. Бевосита инсон иқтисодиётни ривожлантиришнинг ҳаракатлантирувчи кучига айланди.
Бу ижтимоий муносабатлар тубдан ўзгараётганидан далолат берарди. Инсон омилининг кучайишига жамиятда содир бўлаётган ўзгаришлар ҳам таъсир кўрсатарди. Ходимлар ўз меҳнатлари натижаларини тақсимлашда, мулкда, фойдада иштирок этиш тизими орқали корхоналарни бошқаришда иштирок эта бошладилар, кооператив корхоналарнинг сони ва уларнинг самарадорлиги ҳам ортарди.
Инсон капитали концепцияси XVII асрда пайдо бўлган деб ҳисобланади. Уни биринчилардан бўлиб 1676 йилда Вильям Петти¹² урушда қуролларни йўқотишни инсон ҳаётини йўқотиш билан таққослаш асосида қўллади. У Англия учун урушда инсон
В. Петти бойлик ва унинг манбалари таркибига ер ва у келтирадиган рента, капитал ва ундан олинадиган фойда (фоиз) билан бир қаторда одамларнинг меҳнати, малакаси ва соғлиғига боғлиқ равишда, у ёки бу турдаги даромад келтиришини кўрсатган. Олимнинг фикрига кўра, инсон капиталининг миқдори ходимнинг бутун умри давомидаги иш хақи капиталашиши билан баҳоланади¹³.
Яна бир аср ўтгандан сўнг Адам Смит ва классик иқтисодий назариянинг бошқа вакиллар ҳам инсон капитали концепциясини эътироф этдилар. Адам Смит 1776 йилда ўзининг “Халқлар бойлигининг моҳияти ва сабаблари хусусидаги тадқиқотлар” асарида халқларнинг бойлиги асосан ишчилар сони ва улар кўникмасининг сифати билан белгиланишини кўрсатган.