|
III. SAVOD O`RGATISH METODIKASINING PSIXOLOGIK VA LINGVISTIK ASOSLARI.
1. Maktabda o`qish va yozish «AIifbo» ga asoslangan holda 2- sentabrdan 30- yanvargacha davom etadi (Boshlang`ich sinflar dasturi t., 1996). Bu davrda o`qish va yozuv o`rgatiladi. So`ngra o`qish va yozish ko`nikmasi takomillashtiriladi. O`qish va yozishni avtomatlashtirish uchun ko`p o`qish, ko’p yozishga to`g`ri keladi. O`qishni ko`nikmadan malakaga ko`chirish uchun o`qish va yozish matnlari bir xil bo`lmay turlicha bo`lishi, zerikarli bo`lmasligi zarur.
O`qishda grafik belgilar-harflarni tovushga aylantirish bosqichi, yozuvda esa tovushni harfga aylantirish bosqichi bo`lib, bu o`quv rejasi haftasiga 4 soat o`qish, 4 soat yozuv darslari o`tkaziladi.
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995 yil 6- 7- mayda o`tgan majlisida «Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosi» hamda uni hayotga joriy qilish to`g`risidagi qonun va qarorga o`zgarishlar kiritildi. Qarorni bajarish haqida 1995 yil 24- avgustda 339-son bilan Vazirlar Mahkamasining Raisi tomonidan tasdiqlandi. Bu esa savod chiqarishni, o`qib yozishni ancha qulayliklarga olib keldi. Chunki kirilldagi 35 harf o`rniga 26 harf, 3 nutq tovushi (ng, ch, sh) harf birikmasi hammasi bo`lib 29 harf tutq belgisi qabul qilindi. Shu harflarning 6 tasi unli tovushni,23 tasi undosh tovushlarni ko`rsatadi. Kirilldagi 10 ta unli harf 6 taga keltirildi.
2. O`zbek yozuvi tovushli, aniqrog`i fonemali yozuvdir. Har bir fonemaning harfli belgisi - grafikasi bor.
Maktabda savod tahlil-tarkib tovush metodi asosida o`rgatiladi. So`zni qanday tovushlardan iborat ekanligini o`quvchi tahlil qilish orqali aniqlaydi, ajratadi, tarkiblaydi, yig`adi.
3. Savod chiqarishda «E» harfini o`rgatishda davomli qiyinchiliklar bor edi. «E» so`z boshida kelsa Ye, undoshdan keyin kelsa E deb o`qishni o`quvchiga majbur qilinardi. Lotin yozuviga o`tish bu qiyinchilikni olib tashladi. Endilikda so`z boshida ham, undoshdan keyin ham «e» belgisi bir xil tovush - E deb o`qiladi. Bu so`z talaffuzi osonlashdi yoki meyorlashdi.
«NG» tovushiga harf qabul qilinib to`g`ri qilindi. Tong, ong singari so`zlarni yozilishi, o`qilishi osonlashdi. O`zbek tili milliyligi saqlab qolindi. O`zbek millati nutq apparatiga mos bo`lmagan «TS» harfi «‘» (yumshatish) belgisi harflar sirasidan chiqarildi. Uning o`rniga so`z boshida S unlidan so`ng TS, undoshdan so`ng S baynalminal so`zlar oxirida S yozish qoidalashtirildi (shprits) o`zbek milliy talaffuziga moslashtirildi. Bu omillar birinchi sinfga savod o`rgatishni, o`qish ko`nikmasini tezlashtirishga katta yordam beradi.
«Alifbo» yaratilishida harflar berilishini tartiblashda ilmiylikka yondashish zarur. Birinchi navbatda sonor tovushlarni berish lozim. Chunki sonorlar yarim unlidir.. Savod o`rgatishning boshlang`ich kunlarida birinchi bo`g`in birinchi so`z o`qilishida o`quvchidan bo`g`inlab o`qish talab qilinadi. Dastlabki bo`g`in hosil qilinishda ochiq bo`g`in hosil qilinganda undoshni cho`zib talaffuz qilishga to`g`ri keladi: nnno, mmmo, nina-mana (shuning uchun dastlab portlovchini berib bo`lmaydi)
Ikkinchi navbatda sirg`aluvchilarni, uchinchi navbatda portlovchilarni, oxirida affikatlarni berish ma`quldir.
Amaldagi «Alifbo» (Shodlik) da 9-betida 2-harf berilishidayoq portlovchi T tovushi va harfi berilgan.
4. Bola o`qish jarayonida bir harfnigina ko`radi, uni bilish uchun boshqa harflarga qiyoslaydi, yoki «Rasmli Alifbo» dagi rasmning birinchi tovushini eslash orqali harfni taniydi, bo`g`inlar o`qish talab qilinganda o`quvchi: 1) oldingi harfni yodda tutadi; 2) kamida yana bir harfni o`qishga intiladi; 3) bo`g`in hosil qilib o`qiydi, so`z hosil qiladi.
Birinchi sinf o`quvchisi alifbo davrida ham o`qishga o`tganda ham ko`pincha qatorni kuzatib ulgurmaydi va qatorni yo`qotib qo`yadi, chunki sinfdagi o`quvchilarning o`qish tezligi bir xil emas.
Savod o`rgatish davrida bamma o`quvchilar o`qiganini tushunib so`zlab bera olmaydi. Hali u bo`g`inlab so`zni o`qish bilan band bo`ladi. Asosiy diqqati ovoz chiqarib o`qishga qaratiladi. Ovoz chiqarib o`qish sinovdan o`tgan usuldir. Bo`g`ini ko`p bo`lgan so`zlar, o`qilishi qiyin so`zlar o`quvchini shoshiltirmasdan, bo`g`inlatib o`qitiladi, targ`ib qildiriladi.
Bo`g`inlab o`qishda murakkab jarayon bor. Bo`g`inni o`qish uchun birinchi harfni tovushga aylantirmay turib ikkinchi harfini tovushga aylantirish uchun nutq o`rganish tayyorgarlik ko`rishi va bir vaqtda ikkala harfni tovushga aylantirib, ovoz chiqarib o`qishga to`g`ri keladi. Bolalarda aqliy muhim asliy jarayonlarni: idrokni, xotirani, tafakkuri va nutqni o`stirish o`qitishda muvaffaqiyatga erishishning kaliti hisoblanadi. O`qitishda diqqatga barqarorlik, uzoq esda saqlash, xotiraning tayyorligi, tafakkurning puxtaligi, mantiqiyligi va nutqning boyligi, rang-barangligi, to`g`riligi har bir o`quvchining faolligi ma`lum darajada mustaqil bilim olishga xizmat qiladi.
Savod o`rgatish darslarning kundalik doimiy mashg`ulotining katta qismini so`zdan bo`g`inni, bo`g`indan tovushni ajrata olish va yig`ish ko`nikmalarini rivojlantirish, mashq turlarini bajarish zarur.
Yozuv. Savod o`rgatish jarayonida yozuv darslarida o`quvchi bir necha mustaqil ishlarni bajarishga to`g`ri keladi. Daftarning qiyaligini saqlash, ruchkani to`g`ri ushlash, chamalab kichkina chiziqqa harfni joylashtirish, so`zning sig`may qolgan qismini bo`g`inlab ko`chirish, to`g`ri o`tirish, daftar bilan ko`z oralig`ini bir meyorda saqlash singari ishlarni mustaqil bajarishga to`g`ri keladi. U shuning uchun jismoniy charchaydi. Bunday paytda fizminut o`tkazilishi lozim. Ko`pgina psixologik holatni o`taydi. Bu harakatlarning barchasi ongli faoliyatdir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
