2-мавзу. ҚАдимги дунё ва ўрта аср фалсафаси

Энг машҳур гуманист-файласуфлар

• Данте Алигьери
• (1265-1321)
• «Тангри комедияси» муаллифи

• Франческо Петрарка (1304-1371) – «Ашулалар китоби», «Оламга нафрат» ва бошқа асрлар муаллифи

• Лоренцо Валла
• (1507-1557) «Асл эзгулик сифатидаги лаззатланиш ҳақида» асарининг муаллифи

• Данте ўз асарларида қуйидагиларни билдирган

• Насронийликни улуғлаган, шу билан бирга насронийлик таълимотининг тушунтириб бўлмас ғояларини кулгига олган;

• Инсонни улуғлаган;

• Инсон фақатгина Худонинг махлуқи ғоясидан узоқлашган;

• Инсонда ҳам Худонинг, ҳам табиатнинг хусусиятлари мавжуд ва улар бир бирига мос келади;

• Инсоннинг баҳтли келажагига ва ибтидоий эзгулигига ишонади;

• Петрарка схоластикага зид бўлган ғояларни адабиётга, фалсафага ва маданиятга олиб киради

• Инсон ҳаёти бир марта берилади ва у такрорланмасдир;

• Инсон Худо учун эмас, ўзи учун яшамоғи лозим;

• Инсон шахсияти жисмоний ва руҳий жиҳатдан эркин бўлиши керак;

• Инсонга танлаш ва ўзини намоён этиш эркинлиги хосдир;

• Инсон ўз кучига ишонган ҳолда баҳтга эришиши мумкин ва бунинг учун етарлича имкониятларга эга;

• Ўлимдан кейинги ҳаёт мавжуд эмас ва мангуликка фақат инсонлар ҳотирасидагина эришиш мумкин.

• Инсоннинг ички ва ташқи олами гўзалдир.

• Инсон ўзини Худога бағишламаслиги ва ҳаётдан лаззатланиши лозим;

• Лоренцо Валла ўз асарида қуйидагиларни билдирган

• Черков ғояларини рад этган;

• Схоластикани суънийлиги ва ҳақиқатга тўғри келмаслиги учун танқид қилган;

• Оламнинг марказида инсонни қўйган;

• Инсон ва унинг ақли имкониятларига ишонган;

• Аскетизм ва таркидунёчиликни рад этган;

• Инсоннинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш орқали лаззатланишни энг олий баҳт деб билган.

• Эркак ва аёл тенглиги тарафдори бўлган;

• Неоплатонизмнинг энг машхур намоёндалари

• Николай Кузанский (1401-1464) – руҳоний, янгича фикр юритувчи шахс бўлган. Борлиқ ва билишнинг янгича талқинини илгари сурган.

• Худо ва унинг мавжудотлари ўртасида фарқ мавжуд эмас (олам битта, Худо, атроф олам ва борлиқ ягонадир);

• Худо “ягона” ва унинг яратганлари “чексиздир, улар минимум ва максимумдир (қарама-қаршидир), Худо ва унинг махлуқлари мос келганлиги сабабли минимум ва максимум ҳам мос келади;

• Қарама-қаршиликларнинг мос келиши қонунияти кашф қилинди, улар мос келганлиги сабабли шакл ва материя ҳам мос келади (демак, моҳият ва борлиқ бир-бирига боғлиқ ва ягонадир);

• Материя ва ғоя ягонадир;

• Фаол чексизлик реал мавжуддир (барча нарсани ўзига қамраб олади);

• Олам чексиздир, ибтидо ва интиҳога эга эмас, марказга эга эмас, Ер унинг маркази эмас;

• Неоплатонизмнинг энг машхур намоёндалари

• Джованни Пико дела Мирандола ( 1463-1494) «900 тезислар» эклектик асарида диний ва фалсафий таълимотларни бирлаштиришга ҳаракат қилди

• Инсонни улуғлаш ва атроф оламдан ажратиб кўрсатиш. алоҳида реаллик сифатида эътироф этиш (фазонинг «тўртинчи олами» сифатида, элементар, осмон ва фариштавий);

• Инсоннинг танлаш эркинлиги мавжуд эканлигини эътироф этиш;

• Барча фалсафий таълимотларни бирлаштириш ва уларни мослаштириш орқали «олтин марказ»ни аниқлаш.

• Натурфилософия (Сўнгги уйғониш даврида (XVI-XVII асрлар) Европада, айниқса, Италияда кенг оммалашган).

• Натурфилософиянинг асосий ҳусусиятлари

• Дунёга бўлган материалистик қарашни асослаш;

• Фалсафани теологиядан ажратишга интилиш;

• Теологиядан мустақил бўлган илмий дунёқарашни шакллантириш;

• Дунёнинг янги тасвирини илгари суриш (Худо, табиат ва фазо ягонадир, Ер эса оламнинг маркази эмас);

• Дунёни билиш мумкинлигини тасдиқлаш ва бунда биринчи навбатда сезгилар ва ақл ёрдамида (Худонинг ваҳийси ёрдамида эмас).

• Андреас Везалий фалсафаси (1514-1564)

• Дунёнинг келиб чиқишини материалистик асослаб берган;

• Ҳайвонларни ўрганиш ёрдамида инсон тузилишини тасвирлаб берган, қадимги Рим табиби Гален даврида (130-200) тиббиётда ҳукм сурган қарашларни рад этди;

• Кўпгина анатомик текширувлар натижасида Везалий ўз йўналишини яратди ва машхур бўлган «Инсон танаси тузилиши» номли китоб нашр эттирди, унда ҳақиқатга тўғри келадиган инсон анатомияси батафсил ёритиб берилган.

• Николай Коперник (1473-1543), астраномик изланишларга асосланиб борлиқнинг янги тасвирини илгари сурди

• Ер оламнинг маркази эмас (геоцентризм ғояси рад этилган);

• Қуёш Ерга нисбатан марказ (геоцентризм гелиоцентризм билан алмашган), Ер Қуёш атрофида айланган;

• Барча коинот жисмлари ўз йўналиши бўйича ҳаракатланади;

• Фазо чексиздир;

• Фалсафани теологиядан ажратишга интилиш;

• Фазодаги жараёнлар табиий нуқтаи назардан тушунтириб берилган ва ўз «муқаддаслигини» йўқотган.