2-мавзу. ҚАдимги дунё ва ўрта аср фалсафаси

Уильям Оккам (тахминан 1300-1350) номинализмнинг йирик вакилларидан биридир. Унинг фикрича, яққол хиссий билимгина фактларнинг мавжудлигидан гувоҳлик бера олади. Уни ҳиссий интуиция деб атаб, билишнинг қолган икки талаби: тушунтиришнинг соддалиги (тежаш принципи) ва якка предметларнинг мавжудлигини тан олиш тамойили билан боғликлигини кўрсатишга уринади. Оккам фикрича, билишнинг вазифаси – якка предметларни тушуниб етиш. Универсалийлар (тушунча, ғоя) якка предметларга хос эмас, улар фақат онгда мавжуд.

• Уильям Оккам (тахминан 1300-1350) номинализмнинг йирик вакилларидан биридир. Унинг фикрича, яққол хиссий билимгина фактларнинг мавжудлигидан гувоҳлик бера олади. Уни ҳиссий интуиция деб атаб, билишнинг қолган икки талаби: тушунтиришнинг соддалиги (тежаш принципи) ва якка предметларнинг мавжудлигини тан олиш тамойили билан боғликлигини кўрсатишга уринади. Оккам фикрича, билишнинг вазифаси – якка предметларни тушуниб етиш. Универсалийлар (тушунча, ғоя) якка предметларга хос эмас, улар фақат онгда мавжуд.
• Оккам зарурият бўлмаса, ақл билан ҳосил қилинадиган билимларни ўринсиз кўп ишлатиш керак эмас, деган тезисни илгари суради. Бу фалсафа тарихида “Оккам устараси” деган ном билан машхурдир.

• Фома Аквинский
• (1225-1274)

• Асарлари:
• «Теология йиғиндиси»,
• «Фалсафа йиғиндиси»,
• «Мажусийларга қарши йиғинди»
• “Подшолар бошқаруви ҳақида” .

• Онтологияси:
• борлиқ ҳам эҳтимол тутилган,
• ҳам амалда мавжуд;
• борлиқ - айрим нарсаларнинг
• мавжудлиги, яъни субстанциядир;
• материя - имконият,
• шакл – воқелик

• Материя шаклсиз мавжуд бўлмайди, шакл эса олий шаклга ёки «шаклларнинг шакли» - Худога боғлиқдир. Худо эса соф маънавий мавжудот. Шаклнинг материя билан бирикуви моддий дунё учунгина зарур. Боз устига материя (Аристотелдаги каби) пассивдир. Унга шакл фаол тус беради.

• Фома Аквинский «илоҳий борлиқ»,
• ҳамонки у ўз-ўзидан
• равшан нарса эмас экан,
• тафаккуримиз англашга қодир
• бўлган нарсалар орқали
• исботланиши лозим.
• У Худо борлигининг ҳозирги
• замон католик черкови ҳам
• фойдаланувчи ўз далил-
• исботини таклиф қилади.

• Фома Аквинскийнинг
• ижтимоий-фалсафий қарашлари

• Шахс - «оқилона табиатдаги
• энг олижаноб» ҳодиса,
• Шахс ақл-заковат, сезгилар ва
• ирода билан тавсифланади.
• Ақл-заковат иродадан
• устун туради.

• Худони билишни Худога бўлган
• муҳаббатдан кейинги ўринга қўяди,
• яъни сезгилар, агар улар оддий
• нарсаларга эмас, балки
• Худога қаратилган бўлса,
• ақлдан устун бўлиши мумкин.

• Инсонга аввало ижтимоий мавжудот сифатида, давлатга эса халқ фаровонлиги ҳақида ғамхўрлик қилувчи ташкилот сифатида ёндашади. Ҳокимиятнинг моҳиятини ахлоқ, хусусан яхшилик ва адолат билан боғлайди ва ҳатто халқнинг адолатсиз подшоларга қарши бош кўтариш ҳуқуқи тўғрисида сўз юритади

• Фома Аквинскийнинг ижтимоий-фалсафий қарашлари

• Худо одамлар онги ва қалбига
• жойлаган «табиий қонун» ва
• черковнинг давлат ва
• фуқаролик жамиятидан
• устунлигини
• белгиловчи «илоҳий қонун»
• ҳақидаги муаммони ҳам
• муҳокамага киритади.

• Дунёвий ҳаёт бўлғуси маънавий
• ҳаётга тайёргарликдир.
• Подшонинг ҳокимияти олий –
• маънавий ҳокимиятга бўйсуниши
• лозим. Бу ҳокимиятни осмонда –
• Исо Масиҳ, Ерда – Рим Папаси
• бошқаради. Фома Аквинский
• сиёсий ҳокимият шаклларини
• муҳокама қилар экан,
• Аристотель каби монархияни
• афзал кўради.

• Фома Аквинский фалсафаси XIV асрдан бошлаб
• доминикан схоластларининг байроғига айланди,
• XVI асрдан эътиборан иезуитлар томонидан тарғиб қилина
• бошлади. XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб унинг
• таълимоти ҳозирги замон фалсафий тафаккурининг
• қудратли оқимларидан бири саналган неотомизм
• негизига айланди

• Ўрта аср теологик фалсафасининг кейинги фалсафа ривожидаги аҳамияти

• Антик фалсафа, ўйғониш фалсафаси ва янги аср фалсафаси ўртасида боғловчи вазифасини бажарди;

• Бир қатор антик фалсафий ғояларни сақлаб қолди ва ривожлантирди, чунки насронийлик таълимотининг антик фалсафаси асосида вужудга келди;

• Фалсафанинг янги соҳаларга бўлиниб кетишига сабаб бўлди (антик фалсафа билан бутунлай қўшилиб кетган онтология – борлиқ ҳақидаги таълимотдан ташқари, гносеология – билиш ҳақидаги мустақил таълимот);

• Идеализмнинг объектив ва субъектив қисмларга бўлинишига олиб келди;

• Фалсафанинг келажакда эмпирик (Бэкон, Гоббс, Локк) ва рационал (Декарт) йўналишларининг вужудга келишига асос яратди;

• Тарихий жараёнларни англашга қизиқиш уйғотди;

• Эзгуликнинг ёвузлик устидан ғалаба қозониши ва қайта тирилишга ишонч, оптимизм ғоясини илгари сурди.