2-Ma`ruza. Tayanch harakat apparatining yosh xususiyatlari va gigiyenasi. Ovqat hazm qilish tizimining yosh xususiyatlari va ovqatlanish gigiyenasi. Qon va qon aylanish tizimining yosh xususiyatlari va gigiyenasi

Elektron ta’lim resurslari 

1.

 

www.tdpu.uz

  

2.

 

www.pedagog.uz

  

3.

 

www.physiology.ru/handbooks.html  

4.

 

www.curator.ru/e-books/b22.html

 

5.

 

college.ru/biology/course/content/chapterh/section3/paragraph4/subparagraph6.html  

6.

 

djvu-inf.narod.ru/nblib.htm  

 

 Ovqat hazm qilish tizimining yosh xususiyatlari va ovqatlanish gigiyenasi.  

Reja: 

1. Ovqat hazm qilish tizimining umumiy tuzilishi. 

 2..Ovqat hazm qilish tizimining yosh xususiyatlari. 

 3.Organizmda modda almashinuvi. 

4. Ovqatlanish gigienasi. 

Tayanch tushunchalar: Sut tishlar,   oshqozon,   jigar,   so’rilish,   moddalar almashinuvi,   oqsil, 

uglevodlar, vitamin. 

Odam  hayot  faoliyatini  saqlashi,  mehnat  qilishi,  o‘sib,  rivojlanishi  uchun  tashqi  muhitdan 

ovqat  moddalarini  qabul  kiladi.  Ovqat  hazm  qilish  kanalida  mexanik  maydalanadi,  ximik 

parchalanadi, suriladi. 

Odamning hazm qilishi kanali 8-10 m. uzunlikda bo‘lib, devori uch qavatdan: ichki shilliq, 

o‘rta-muskul,  tashqi-seroz  qavatlaridan  tuzilgan.  Ovqat  hazm  qilish  kanaliga:  og‘izbo‘shlig‘i  va 

undagi  organlar  xalqum,  qizil  o‘ngach,  oshqozon,  ingichka  va  yo‘g‘on  ichaklar,  yirik  bezlardan 

jigar, me’da osti bezi kiradi. 

Ovqatning tarkibida oqsillar, yog’lar, uglevodlar, vitaminlar, mineral tuzlar va suv bo‘ladi. 

 Og‘iz  bo‘shlig‘i    daxlizi  va  raqiqiy  og‘izbo‘shlig‘idan  tashkil  topgan  bo‘lib,  bu  erda  ovqat 

tishlar  yordamida  mexanik  maydalanadi,  so‘lak  bezlaridan  ishlab  chiqarilgan  so‘lak  yordamida 

qisman ximik parchalanadi. 

Ona qornida bolaning 5 oyligidan boshlab sut tishlarining hujayralari vujudga kela boshlaydi. 

Bolaning  6-8  oyligidan  boshlab,  sut  tishlari  chiqa  boshlaydi.  Avval  6  oylikdan  kesuvchi  so‘ng  sut 

tishlari, kichik oziq tishlar chiqadi. Sut tishlari 20 ta bo‘ladi: 2ta kesuvchi, 1ta qoziq, 2 ta kichik oziq 

tishlari. Sut tishlari 6-7 yoshdan boshlab doimiy tishlar bilan o‘rin almashinadi. Bolaning 7 yoshida 

birinchi  katta  ozik  tishi,  8  yoshida  1nchi  kesuvchi  tishi,  9  yoshida  2  chi  kesuvchi,  10  yoshda  1  chi 

kichik  oziq  tishi,  13-16  yoshida  katta  og‘iz  tishi,11-15  yoshida  2  chi  oziq tishlar;  18-ZO  yoshida  3 

---

nchi  oziq  tishlar  chiqadi.  Bolalarning  sut  tishlari  doimiy  tishlar  bilan  almashinish  davrida  tishlarni 

parvarish  qilishni  o‘rgatish  lozim.  Uxlashdan  avval  tishlarni  chutka  va  poroshok  bilan  tozalash, 

ovqatlangandan so‘ng og‘izni iliq sovuq suv bilan chayqash zarur. Bolalar juda sovuq yoki juda issiq 

ovqatlarni iste’mol qilishi, tishi bilan qattiq narsalarni maydalashi mumkin emas.  

Oshqozon  ovqat  hazm  qilish  kanalining  kengaygan  qismi  hisoblanib,  katta  odamlarda 

noksimon  shaklida  bo‘ladi.  Oshqozonning  kirish  va  chiqish  qismlari,  tubi,  katta,  kichik  aylanalari 

ajratiladi,  Oshqozonning  kirish  va  chiqish  qismlari  muskullardan  tuzilgan  bo‘lib,  sfinter  deb 

yuritiladi. Oshqozon ham boshqa hazm kanallari singari shillik, muskul, seroz qavatlaridan tuzilgan 

bo‘ladi. Oshqozon shillik qavatining ostida 14 mln. oshqozon bezlari joylashgan bo‘ladi. Oshqozon 

muskullari  qisqargan  vaqtda  ovqat  aralashadi.  Oshqozonning  xajmi  katta  odamlarda  o‘rta  hisobda 

2,5-3  dm

3 

etadi.  Ularda  bir  sutkada  1,5-2  dm

3

  oshqozon  shirasi  ishlab  chiqariladi.  Oshqozon 

shirasining  99%  suv,  0,3-0,4%  organik  modda  va  tuzlardan  iborat.  Oshqozon  shirasi  kislotik 

xususiyatga ega bo‘lib, tarkibida 0,3-0,4% xlorid kislota saqlanadi. RN-2,5 teng. Oshqozon bezlarida 

shilliq  modda  ham  ishlab  chiqariladi.  Bu  modda  shillik  qavatni  turli  ximik,  mexanik  ta’sirlardan 

saklaydi.  

Bolaning yoshi ortishi bilan oshqozonning xajmi ham o‘zgarib boradi. Yangi tug‘ilganlarda – 

ZO-45sm

Z

  bulsa,  10-12  yoshda  1500sm

3

  bo‘ladi.  Bolaning  yoshi  ortishi  bilan  oshqozonning  shakli 

ham  o‘zgarib  boradi.  2  yoshgacha  oshqozon  nok  shaklida  bo‘lsa,  7  yoshda  retorta  kolba  shaklida 

bo‘ladi.  

Ingichka ichakda ovqatning hazm bo‘lishi 

I n g i c h k a   i c h a k n i n g   u z u n l i g i   k a t t a   o d a m d a   6 - 7   m ,   d i a m e t r i   2 , 5   s m.   I n g i c h k a   i c h a k   o ’ n   i k k i  

b a r mo q   i c h a k ,   o c h   i c h a k   v a   y o n   b o s h   i c h a k l a r g a   b o ’ l i n a d i .   I n g i c h k a   i c h a k n i n g   s h i l l i q   q a v a t i d a   j u d a  

k o ’ p   m i q d o r d a   v o r s i n k a l a r   j o yl a s h g a n ,   a n a   s h u   v o r s i n k a l a r   h i s o b i g a   i n g i c h k a   i c h a k n i n g   y u z a s i   8  

m a r t a   o r t i b ,   4 0   m2 g a   y e t a d i .   U   i k k i   b a r mo q   i c h a k d a   o v q a t   o ’ t   s u y u q l i g ’ I   v a   m e ` d a   o s t i   b e z i   s h i r a s i  

h a md a   o ’ n   i k k i   b a r m o q   i c h a k   d e v o r l a r i d a   i s h l a n i b   c h i q q a n   i c h a k   s h i r a s i   t a ` s i r i d a   k i m y o v i y  

p a r c h a l a n a d i .   I c h a k   s h i r a s i n i n g   9 9 - 9 9 , 5 %   s u v ,   q o l g a n   q i s mi   o r g a n i k   m o d d a l a r ,   t u r l i   x i l   f e r m e n t l a r   v a  

t u z l a r d a   i b o r a t .   I c h a k   s h i r a s i   t a r k i b i d a   f e r m e n t l a r d a   n e r i p s i p ,   e p t e r o k i n a z a ,   l i p a z a   v a   a mi l a z a  

f e r m e n t l a r i   v a   t u r l i   t u z l a r   b o ’ l a d i .   O v q a t   a s o s a n i n g   i n g i c h k a   i c h a k   d e v o r l a r i d a g i   s h i l l i q   q a v a t g a   t e g i b  

p a r c h a l a n a d i .   B i r   k e c h a - k u n d u z d a   1   -   1 , 5   l   s h i r a   i s h l a n i b   c h i q a d i .   I c h a k   s h i r a s i   i s h q o r i y  x u s u s i y a t g a  

e g a .  

M e ` d a   o s t i   b e z i   r e f l e k s   v a   n e r v - g u mo r a l   y o ’ l  

b i l a n  

s h i r a   i s h l a b   c h i q a r a d i .   M e ` d a   o s t i   b e z i  

s h i r a s i n i n g   9 8 , 7 %   s u v   b o ’ l i b ,   q o l g a n   q i s m i   t u r l i   o q s i l l a r   v a   t u z l a r d a n   i b o r a t .   M e ` d a   o s t i   b e z i   s h i r a s i  

i s h q o r i y  x u s u s i y a t g a   e g a .   S h i r a   t a r k i b i d a g i   e r i p s i p   f e r m e n t i   a l b u mo z a ,   p e p t o n l a r n i   a m i n o k i s l o t a l a r g a  

p a r c h a l a y d i .  

J i g a r   o r g a n i z md a g i   e n g   k a t t a   b e z   b o ’ l i b ,   v a z n i   k a t t a   o d a md a   1 , 5   k g   k e l a d i .   A s o s i y  q i s m i   o ’ n g  

q o v u r g ’ a l a r   o s t i d a ,   c h a p   q i s mi   e s a   c h a p   q o v u r g ’ a l a r   o s t i d a   j o yl a s h a d i .   J i g a r   o r g a n i z m d a   h a y o t i y  

a h a m i y a t g a   e g a .   U   o v q a t   h a z m   q i l i s h   k a n a l i d a n   q o n g a   s o ’ r i l g a n   mo d d a l a r n i   z a r a r s i z l a n t i r a d i .     J i g a r d a  

1 0 %   q o n   g ’ a m l a n i b   t u r a d i .  

Y o s h   b o l a l a r   j i g a r i d a   e r i t r o t s i t l a r   i s h l a n i b   c h i q a d i ,   k a t t a l a r d a   n o b u d   b o ’ l g a n   e r i t r o t s i t l a r  

j i g a r d a   t o ’ p l a n a d i .   J i g a r n i n g   K u p p e r   h u j a y r a l a r i d a n   d o i mo   o ’ t s u yu q l i g i   i s h l a n i b   c h i q i b ,   o ’ n   i k k i  

b a r mo q   i c h a k k a   q u yi l i b   t u r a d i .   B u n d a n   t a s h q a r i ,   j i g a r   t a n a   h a r o r a t i n i   t u r g ’ u n   s a q l a s h d a   i s h t i r o  

k e t a d i .   O v q a t l a n g a n d a n   2 0 - 3 0   mi n u t d a n   s o ’ n g   o ’ n   i k k i   b a r mo q   i c h a k k a   o ’ t   s u y u q l i g i   a j r a l a   b o s h l a y d i .  

K a t t a   o d a m d a   b i r   k e c h a - k u n d u z d a   7 0 0 - 1 2 0 0   s m3 o ’ t   s u yu q l i g ’ I   a j r a l a d i .  

O v q a t   h a z m  q i l i s h   k a n a l i d a   o v q a t   mo d d a l a r   m e x a n i k ,   k i m y o v i y   r a v i s h d a   p a r c h a l a n i b ,   s u v d a  

e r i g a n   h o l g a   k e l t i r i l g a n d a i   s o ’ n g   i c h a k l a r   d e v o r i   o r q a l i   q o n g a   v a   l i m f a g a   s o ’ r i l a   b o s h l a yd i .   O v q a t  

m o d d a l a r n i n g   o x i r g i   m a h s u l o t l a r i   a s o s a n   o c h   v a   y o n   b o s h   i c h a k l a r d a   s o ’ r i l a d i .   I c h a k l a r   s h i l l i q  

q a v a t i d a   j u d a   k o ’ p   mi q d o r d a g i   t s i l i n d r s i m o n   h u j a y r a l a r d a n   t u z i l g a n   b i r   q a v a t l i   e p i t e l i y  b i l a n  

q o p l a n g a n   v o r s i n k a l a r   ( t u k c h a l a r )   j o y l a s h g a n .   S o ’ r i l i s h   v a q t i d a   b u   v o r s i n k a l a r   q i s q a r i b ,   s u v ,   t u r l i  

t u z l a r ,   o z i q   mo d d a l a r n i n g   o x i r g i   m a h s u l o t l a r i   s h u l a r   o r q a l i   k a p i l l y a r   q o n   t o mi r l a r g a   v a   l i m f a g a  

o ’ t a d i .  

O q s i l l a r   i c h a k   d e v o r l a r i d a n   a mi n o k i s l o t a l a r ,   q i s m a n   a l b u mo z a ,   p e p t o n l a r   h o l i d a ,   u g l e v o d l a r  

e s a   s u v d a   e r i g a n   m o n o s a x a r i d l a r   h o l i d a   q o n g a ,   yo g ’ l a r   e s a   y o g ’   k i s l o t a l a r ,   g l i t s e r i n   h o l i d a   l i m f a g a  

o ’ t a d i .   Y o ’ g ’ o n   i c h a k   d e v o r i d a   o z i q   m o d d a l a r ,   a s o s a n   d a g ’ a l   o ’ s i ml i k   m a h s u l o t l a r i   p a r c h a l a n a d i   v a  

s u v   s o ’ r i l a d i .   O v q a t   h a z m   q i l i s h   k a n a l i d a   h a z m   b o ’ l g a n d a n   s o ’ n g   c h i q i n d i m   o d d a l a r   n a j a s g a   a y l a n i b ,  

y o ’ g ’ o n   i c h a k k a   y i g ’ i l a d i .   H o j a t   mu r a k k a b   r e f l e k s   yo ’ l   b i l a n   b a j a r i l a d i .   H o j a t n i n g   n e r v   m a r k a z i  

o r q a l i   m i y a n i n g   3 - 4 - b e l   s e g m e n t i d a ,   o l i y   m a r k a z i   e s a   b o s h   mi y a   k a t t a   y a r i m  s h a r l a r i n i   p g p e s h o p a  

q i s mi d a   j o y l a s h g a n .   T o ’ g ’ r i   i c h a k n i n g   i c h k i   v a   t a s h q i   s f i n k t e r l a r i   b o ’ l i b ,   t a s h q   i s f i n k t e r   i x t i y o r i yd i r .  

JIGAR 

Jigar organizmdagi eng katta bez bo‘lib, og‘irligi 1,5 kg. chap qovirg‘alar ostida joylashgan. 

Jigar  kuyidagi  vazifalarni  bajaradi:  darvoza  venasini  hosil  qilgan  vena  kon  tomiri  ovqatdagi  va 

qondagi  zaharli  moddalarni  zaharsizlantiradi;  qon  deposi  hisoblanadi.  Bu  erda  10%  qon  zapasi 

saqlanadi;  o‘lgay  eritrotsitlar  jigarda  to‘planadi,  bolalarda  esa  eritrotsitlar  hosil  bo‘ladi;  Kuper 

hujayralarida  o‘t  suyuqligi  ishlab  chiqariladi;  Jigar  ortiqcha  glyukozani  glikogen  sifatida  zapas 

---

saqlab  turadi;  Jigar  tana  temperaturasini  turg‘un  saqlashda  ishtirok  etadi.  Jigardan  doimiy  ravishda 

ovqatlangandan  20-30  minutdan  so‘ng  o‘t  ajralib  chiqadi  va  12  barmoqli  ichakka  kuyiladi.  O‘t 

yog’larni  emulsiyalaydi,  suvda  yaxshi  erishini  tezlashtiradi,  ovqat  hazm  qilish  kanalini    harakatini 

yaxshilaydi,  ichakdagi  mikroblarni  o‘ldiradi.  Bolaning  yoshi  ortishi  bilan  jigarning  xajmi,  og‘irligi 

tuzilishi  o‘zgarib  boradi.  Yangi  tug‘ilgan  bola  jigarning  og‘irligi  130  g,  2-3  yoshda-460  g,  6-7 

yoshda-675  g,  8-9  yoshda-  720  g,  12  yoshda-1130  g,  16yoshda-1260  g.  Bolalar  o‘t  kislotasining 

konsentratsiyasi va miqdori kam bo‘ladi. 

Bolalar orasida oshqozon — ichak kasalliklari 1 yoshgacha — 40%, 5 yoshgacha — ZO% va 

5  yoshdan  yuqorilarda  15-20%  tashkil  etadi.  Noto‘g‘ri  ovqatlanish,  ovqatlanish  gigienasining 

buzilishi, issiq sharoit og‘riq bolalarda ovqat hazm qilish organlarining yomon ishlashiga olib keladi. 

Bolalar  ovqat  hazm  qilish  tizimisining  harakterli  belgisi:  shillik,  qavati  nozik, 

QON 

va  limfa 

tomirlariga  boy,  elastikligi  sust.  Bu  esa  oshqozon-ichak  traktining  tez  yallig‘lanishiga  va 

kasallikning og‘ir kechishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari ichak devorlari  yuqori utkazuvchanlik 

xususiyatiga ega. Bu esa mikroblarning ichak devorlaridan bemalol o‘tishini ta’minlaydi. Bolalarda 

oshqozon  shirasida  kislotalik  kam  bo‘ladi,  fermentlar  kam  hazm  qilish  xususiyatiga  ega.  Buning 

natijasida  ovqat  yaxshi  parchalanmaydi  va  tozalanmaydi  va  zaharli  moddalarning  hosil  bo‘lishiga 

olib  keladi.  Jigarning  etarli  rivojlanmaganligi  ham  bolalarda  oshqozon  ichak  kasallarini  keltirib 

chiqaradi. 

Organizmda  moddalar  almashinuvi.  Odam  tashqi  muhitdan  ovqat  qabul  qilish,  organizmda 

uni  o‘zgarishi,  hazm  qilinishi,  hosil  bo‘lgan  qoldiq  moddalarning  tashqariga  chiqarilishi  moddalar 

almashinuvi deyiladi. Moddalar almashinuvi natijasida energiya hosil bo‘ladi. Bu energiya hisobiga 

organlar  ish  bajaradi,  hujayralar  kupayadi,  yosh  organizm  o‘sadi  va  rivojlanadi,  tana  haroratining 

doimiyligi ta’minlanadi. Moddalar almashinuvi bir-biriga chambarchas bog‘liq bo‘lgan ikki jarayon, 

ya’ni  assimilyasiya  va  dissimilyasiya  orqali  o‘tadi.  Ovqat  moddalari  tarkibiy  qismlarining 

hujayralarga o‘tishi assimilyasiya deyiladi. Assimilyasiya natijasida hujayralarning tarkibiy qismlari 

yangilanadi, ular kupayadi. Organizm qancha yosh  bo‘lsa, unda assimilyasiya shuncha aktiv o‘tadi, 

bu esa yosh organizmning o‘sishi va rivojlanishini  ta’minlaydi. 

2002). 

Agar  bolalar  sog’lom  ovqatlanish  tartibiga  amal  qilmay,    kerakli  ozuqa  moddalarini  qabul 

qilmasalar  bu  ularning  ruhiy  va  jismoniy  faolligiga  ta’sir  qiladi  va  kattalardagi  ayrim  kasalliklarga 

masalan  yurakning  ishamik  kasaligiga  chalinadilar.agarda    boshqa  tomondan  uy  sharoitining  ta’siri 

va  natijalari  o’rganiladi  qaysiki  ularning  rivojlanishjiga    va  hayot  tarziga  ijobiy  ta’sirlarini 

o’rganadi.(Power  Point  2009).  Boshqa  so’z  bilan  aytganda  hayotni  bohlanishi  yomon  boshlansa 

ularning rivojlanishidagi  pasayish va salomatligini  pasayish  hayotining ijtimoiy iqtisodiy ahvolini 

tubanlashishiga  ta’sir  qiladi.(Pillas,  Suhrcke  2009).  Qiyin  vaziyatlarda  ilk  yosh  davrida  salomatlik 

holatining farqlari holati  keyingi yosh davrlarida yanada farqlarnig oshishiga olib keladi.(Poulton va 

boshqalar 2002).

2

 

     Children's  early  experiences  and  how  they  impact  on  their  health  have  long-term 

consequences.  Positive  exposures  in  early  life  can  bolster  a  child  and  young  person's  long-term 

health, and help them build a 'capital reserve' that can be of benefit throughout life, while negative 

exposures  can  undermine  this.  If  Anna  and  Damien  grow  up  in  stressful  environments  due  to 

economic constraints, without strong and positive affective ties to their parents, this could interfere 

with their normal development and influence their cognitive capacities. This in turn could affect their 

physical capabilities and their ability to deal with stress in later life. If they are exposed to unhealthy 

diets  as  children  and  are  unable  to  get  adequate  exercise,  this  will  affect  their  eating  and  physical 

activity  habits  as  adults,  and  make  them  more  likely  to  develop  medical  conditions  like  coronary 

heart disease. If, on the other hand, their home environments are stress free and provide conditions 

that  optimise  their  development,  this  will  benefit  them  throughout  their  life  course  (Power 

et  al.

 

2009).  In  other  words,  a  poor  start  to  life  increases  the  probability  of  adverse  developmental 

                                                 

2

The Rignt Start to a Healthy Life.Contact : i.stegeman @eurohealthnet.eu, c.costongs @eurohealtnet.eu 

EuroHealthNet, Rue de la Loi 67 , 1040 Brussels, Belgium, 32 page 

 

 

---

outcomes  and  to  worse  health,  behavioural  and  economic  outcomes  over  the  life  course  (Pillas, 

Suhrcke 2009). To compound matters, differences in health at an early age are likely to lead to even 

greater differences at later ages (Poulton 

et al.

 2002).