2-Ma`ruza. Tayanch harakat apparatining yosh xususiyatlari va gigiyenasi. Ovqat hazm qilish tizimining yosh xususiyatlari va ovqatlanish gigiyenasi. Qon va qon aylanish tizimining yosh xususiyatlari va gigiyenasi

Tayanch tushunchalar: Skelet, muskul, umurtqa pog‘onasi, skolioz, jismoniy charchash. 

Tayanch – harakat apparati tizimiga skelet va skelet muskullari kiradi. Skeletdagi suyaklar va 

boylam  –  bo‘g‘imlar  passiv  harakat  organlari  bo‘ladi,  muskullar  esa  aktiv  harakat  organlari 

hisoblanadi. 

Skelet 206 dan ortiq alohida suyaklardan tashkil topgan bo‘lib, bularning 85 tasi juft, 36 tasi 

toq  suyaklardan  iborat.  Skelet  uchta  asosiy  funsiyasini:  tayanch,  harakat  va  himoya  vazifalarini 

bajaradi. 

Suyakning  kimyoviy  tartibi,  fizik  xossalari  va  tuzilishi.  Suyak  asosan  suyak  to‘qimasidan 

tuzilgan. Suyakning  sirti suyak ust pardasi bilan qoplangan bo‘ladi, bu parda bolalarda juda pishiq, 

hatto suyak singanda ham yirtilmaydi. Suyak ustiga parda bilan suyakning faqatgina bo‘g‘in yuzalari 

qoplanmaydi  xolos.  Suyak  parda  ko‘p  miqdordagi  qon  tomirlar,  bilan  nervlar  bilan  ta’minlangan, 

bular suyak ust pardadagi teshiklar orqali suyakning ichki qismiga o‘tadi.  

Suyak shikaslanganda va kasallanganda suyak ustiparda hujayralarining hisobiga suyak qayta 

tiklanadi.  Suyak  usti  pardagi  bog‘lamalar  va  muskullar  birikadi.  Suyak  usti  pardaning  tagiga 

suyakning kompakt qavati yoki zich qabati bo‘ladi. Kompakt qavatining tagiga g‘ovak qabat bo‘ladi. 

Yangi tug‘ilgan va ko‘krak  yoshidagi bolalarning uzun naysimon suyagining bo‘shliq qismida qizil 

iliq  bo‘lib,  o‘sish  protsessida  qizil  ilikning  o‘rnini  sariq  ilik  egallaydi.  Naysimon  suyaklarning  ikki 

uchida, ba’zida yassi suyaklarda 15 yoshgacha qizil iliq saqlanadi. 

Suyaklar shakli va tuzulishiga qarab, naysimon, yassi, kalta va aralash suyaklarga bo‘linadi. 

Naysimon  suyaklar  qo‘l  –  oyoq  skeletining  tarkibiga  kiradi.  Naysimon  suyuqlar  orasida  uzun  (elka 

suyagi, bilak, tirsak suyaklari, son suyagi, boldir suyaklari) bor. Har bir naysimon suyakning tanasi 

(diafizi)  va  ikki  uchi  (epifizlari)  tafovut  qilinadi.  Yassi  suyaklarning  shakli  turli  xil  bo‘ladi.  Ularga 

kallaning qoplovchi suyaklari, ko‘rak va chanoq suyaklari kiradi.  

Aralash suyaklar turli shaklga ega bo‘ladi. Bularga muskullar, paylar, boylamlar birikadi yoki 

tomirlar,  nervlar  o‘tadi.  Suyak  qushuvchito‘qimaga  kirib  ikki  xil  kimyoviy  modda:  organik 

anorganik moddalardan iborat. Suyaklarning yuzasida g‘adir – budir dumboq, kirra, teshiklar, egatlar 

bo‘ladi. Bularga muskullar, paylar, boy 

lamlar  birikadi  yoki  tomirlar,  nervlar  o‘tadi.  Suyak 

qo‘shuvchi  to‘qimaga  kirib  ikki  xil  kimyoviy  modda:  organik  va  anorganik  moddalardan  iborat. 

Suyakning organik moddasiga osseyn deyiladi, suyak tarkibining 1F3 qismini organik, 2F3 qismini 

anorganik  modda  tashkil  etadi.  Agarda  suyakning  bir  qismini  xlorid  yoki  nitrat  kislotaga  solib 

qo‘yilsa, bir necha vaqtdan so‘ng yumshoq va elastik bo‘lib qolganini ko‘ramiz.  

Suyak  olovda  kuydirilsa,  organik  moddalari  kuyib  ketishi  tufayli  mo‘rt  bo‘lib  qoladi. 

Suyakning  elastikligi  osseyn  borligiga  qattiqligi  esa  anorganik  moddalarga  bog‘liqdir.  Suyakda 

organik  va  anorganik  moddalar  borligidan  elastik  va  qattiqdir.  Yosh  ulg‘ayishi  bilan  suyakning 

osseyn  va  anorganik  moddalar  miqdori  o‘zgarib  boradi.  Bolalarda  organik  moddalari  ko‘proq. 

Shuning uchun ularning suyagi elastik bo‘ladi.  

Yosh ulg‘aygan sari anorganik moddalar miqdori ortib boradi, shuning uchun ularning suyagi 

mo‘rt  bo‘lib  qoladi.  Yosh  ulg‘ashi  bilan  suyakda  kalsiy,  fosfor,  magniy  va  boshqa  elementlar 

nisbatan  o‘zgaradi.  Kichik  bolalar  suyagining  tarkibida  ko‘proq  kalsiy,  katta  maktab  yoshidagi 

bolalarning suyagini tarkibida fosfor tuzlari ko‘p bo‘ladi. Bolaning 7 yoshida naysimon suyaklarning 

---

tuzilishi  katta  odamlarnikiga  o‘xshaydi.  Lekin  10-12  yoshda  suyakning  g‘ovak  moddasi  intevsiv 

o‘zgaradi.  

Bolalarning  yoshi  qancha  kichik  bo‘lsa,  suyak  ustidagi  po‘stlog‘i  zich  qavatga  yopishgan 

bo‘ladi.  Bolaning  7  yoshida  suyak  ustligi  zich  qavatdan  ajralib  turadi.  7-10  yoshgacha  naysimon 

suyaklarning  iliq  qismini  o‘sishi  sekinlashadi.  11-12  yoshlardan  18  yoshgacha  naysimon  suyaklar 

to‘liq  shakllanib  bo‘ladi.  Suyaklar  oraliqli,  tog‘ayli  to‘qima,  suyakli  to‘qima,  biriktiruvchi  to‘qima 

yordamida  birikadi.  Biriktiruvchi  to‘qima  yordamida  birikish  –  bog‘lamlar,  pardalar,  kala  choqlari. 

Tog‘ayli to‘qima yordamida birikish – umirtqalari va dumg‘aza suyagini hosil qilishga kiradi.  

Skelet – bosh, umurtqa pog‘onasi, elka  kamari, ko‘krak  qafasi, chanoq va qo‘l oyoq skelet  

qismlaridan tashkil topgan. 

Umurtqa pog‘onasi 33-34 umurtqalardan tashkil topgan bo‘lib, bulardan 7 tasi bo‘yin, 12 ta 

ko‘krak, 5  ta  bel,  5 ta  dumg‘aza  va  4-5 ta  dum  umurtqalaridir.  Katta  odam  umurtqa  pog‘onasi  4  ta 

egrilikdan  iborat.  1-chi  egrilik  bo‘yin  qismida  oldinga  qarab  bo‘rtib  chiqqan.  2-chi  egrilik  ko‘krak 

qismida  orqaga  qarab,  3-chi  egrilik  bel  qismida  oldinga  qarab,  4-chi  egrilik  dum  va  dumg‘aza 

qismida orqaga qarab bo‘rtib chiqqan. Bog‘cha yoshining oxirida umurtqa pog‘onasining egriliklari 

hosil  bo‘ladi.  O‘smirlik  davrida  bel  egriligi  vujudga  keladi.  Odamning  23-26  yoshida  umurtqaning 

barcha qismi suyaklanadi.  

Ko’krak  qafasi  12  juft  qovurg’aning  to’sh  suyagi  bilan  birikishidan  hosil  bo’ladi.  Haqiqiy 

qovurg’alar  1-7-juft  qovurg’alar  tog’ayi  yordamida  to’sh  suyagiga,  qolgan  8,  9,  10-juftlari  tog’ay 

qismi  bilan  7-juft  qovurg’aga  birikadi.  11  va  12-  qovurg’alarning  tog’ay  uchi  bo’lmaydi,  ularning 

uchi erkin bo’lib, biroz harakatchan, qovurg’alar umurtqalarga burin orqali birikadi. To’sh suyagi toq 

suyak  bo’lib,  uning  dastasi,  tanasi  va  o’simtasi  farq  qilinadi.  Ko’krak  qafasining  shakli  bolaning 

yoshi gaga va tana tuzilishi konstitutsiyasiga bog’liq. Odamda uzun ensiz va kalta enli ko’krak qafasi 

uchraydi. 

Ko’krak  qafasining  shakliga  to’sh  suyagi  mos  bo’ladi.  Ko’krak  qafasi  konussimon, 

silindrsimon va yassi bo’lishi mumkin, bolaning yoshi ortishi bilan shakli o’zgarib turadi. Hayotning 

dastlabki  yilida  ko’krak  qafasi  konussimon  bo’ladi.  2,5-3  yoshda  tananing  o’sishiga  mos  ravishda 

parallel o’sib boradi. Keyinroq gavdaning o’sishi ko’krak qafasining o’sishidan tezlashadi. 12 va 13 

yoshlarda  ko’krak  qafasining  shakli  katta  odamnikiga  o’xshab  qoladi,  lekin  o’lchamlari  kichikroq 

bo’ladi. Ko’krak qafasi jinsiy jihatdan 15 yoshdan farq qila boshlaydi, sagital hajmi tez ortadi. Nafas 

olganda  o’g’il  bolalarda  ko’krak  qafasidan  pastki  qovurg’alar,  qizlarda  esa  yuqorigi  qovurg’alar 

ko’tariladi. Ko’krak qafasi aylanasida ham jinsiy farq bo’ladi. 

O’g’il  bolalarda  8  yoshdan  10  yoshgacha  ko’krak  qafasining  aylanasi  bir  yilda  1-2  sm,  11 

yoshdan  boshlab  2-5  smga  ortadi.  11  yashar  o’g’il  bolalarda  ko’krak  qafasining  o’sishi  qiz 

bolalarnikiga  qaraganda  sekinlashadi.  Ko’krak  qafasining  rivojlanishi  skelet  muskullarining 

rivojlanishiga ham bog’liq.  

Suzish, eshkak eshish va boshqa jismoniy mashqlar bilan muntazam ravishda shug’ullangan 

odamlarda  muskullar  bilan  birga  ko’krak  qafasi  ham  rivojlanadi.  Bola  noqulay  sharoitda 

tarbiyalansa,  jismoniy  mashqlar  bilan  shug’ullanmasa,  ko’krak  qafasi  va  muskullari  yaxshi 

rivojlanmaydi. Bola partada noto’g’ri o’tirsa, ko’krak qafasining shakli o’zgaradi, bu esa yurak, qon 

tomirlar va o’pkaning to’la-to’kis rivojlanmasligiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari, raxit, o’pka sili 

va  boshqa  kasalliklar  ko’krak  qafasining  rivojlanishdan  orqada  qolishiga  sabab  bo’ladi.  Doimo 

nafasni  mashq  qildirib  borilganda,  ko’k-rak  qafasi  aylanasi  ortib  borad  va  yurak-tomirlar  tizimi 

rivojlana boradi. 

Qo‘l  skeleti  elka  kamarining  suyaklari  –  ko‘krak  va  o‘mrov,  bilak,  tirsak,  pancha 

suyaklaridan iborat. Elka suyagi 20 – 25 yoshda, bilak suyagi 21 – 25 yoshda, tirsak suyagi  21 – 24 

yoshda, kaft usti suyaklari 10 – 13 yoshda, kaft suyaklari 12 yoshda, barmoq; falanga suyaklari 9 – 

11 yoshda suyaklanadi. U narsa ta’lim – tarbiya, mexnat, jismoniy tarbiya, rasm solish va yozishda 

e’tiborga olinishi kerak. 

Oyoq  skeletiga  chanoq  kamarining  suyaklari  va  son  suyagi,  boldir  suyaklari  va  pancha 

suyaklari kiradi. CHanoq suyaklarining suyaklanishi jismoniy tarbiya va mexnatda e’tiborga olinishi 

kerak.  Chanoq  suyaklari  notog‘ri  birikishi  uzoq  muddat  notog‘ri  o‘tirish,  tik  yurish,  og‘ir  yuk 

ko‘tarish,  ovqatlanishning  etarli  bo‘lmasligi  natijasida  vujudga  keladi.  Son  va  kapa,  kichik  boldir 

suyaklari 20 – 24 yoshda kaft oldi suyaklari 17 – 21 yoshda, oyoq pancha falangalari 15 – 21 yoshda 

---

to‘liq  suyaklanadi.  Oyoq  panjasi  uzoq  muddat  tik  turish,  tor  oyoq  kiyim  kiyishganda  oyoq  panjasi 

tekislanadi va tekis pancha kasali vujudga keladi. 

Muskul tizimi 

O d a m   o r g a n i z m i d a   6 0 0   d a n   o r t i q   mu s k u l   b o ’ l i b ,   k a t t a   y o s h l i   o d a m   t a n a s i   v a z n i n i n g   4 5 - 5 0 %   n i  

t a s h k i l   q i l a d i .   O d a mn i n g   h a r a k a t l a r i ,   m e h n a t   f a o l i y a t i ,   n u t q i ,   n a f a s   o l i s h   h a r a k a t l a r i  

va 

b o s h q a  

f i z i o l o g i k   f u n k t s i y a l a r i   m u s k u l l a r n i n g   g u r u h - g u r u h   b o ’ l i b ,   r e f l e k t o r   h a r a k a t   q i l i s h i   n a t i j a s i d a   s o d i r  

b o ’ l a d i .   M u s k u l l a r   a t r o f - m u h i t d a g i   t u r l i   o m i l l a r n i n g   s e z g i   o r g a n l l r i g a   t a ` s i r   q i l i s h i   v a   a n a   s h u  

t a ` s i r n i n g   m a r k a z g a   i n t i l u v c h i   n e r v l a r   o r q a l i   b o s h   mi y a g a   y e t i b   b o r i b ,   a n a l i z - s i n t e z   j a r a y o n l a r i  

n a t i j a s i d a   m a r k a z d a n   q o c h u v c h i   n e r v l a r   o r q a l i   m u s k u l l a r g a   k e l i s h i   t u f a y l i   h a r a k a t l a n a d i .   B u n d a n  

t a s h q a r i ,   i c h k i   o r g a n l a r n i n g   f a o l i y a t i   s k e l e t   m u s k u l l a r i n i n g   f u n k t s i o n a l   h o l a t i g a   r e f l e k t o r   r a v i s h d a  

t a ` s i r   e t a d i .  

M u s k u l l a r   h a r a k a t l a n i s h  

organi  bo’lib,  nerv 

t o l a l a r i   v a   b i r i k t i r u v c h i  

to’qimalardan  tuzilgan. 

M u s k u l   t o ’ q i m a s i  

h u j a y r a l a r d a n   t a s h k i l   t o p g a n ,   h u j a y r a n i n g   i c h i d a g i   q i s q a r u v c h i   t o l a l a r n i   o f i b r i l l a r   d e b   a t a l a d i .  

M u s k u l   t o ’ q i m a s i n i n g   t u z i l i s h i   v a   f u n k t s i y a s i g a   k o ’ r a   k o ’ n d a l a n g   y o ’ l l i   v a   s i l l i q   mu s k u l l a r   b o ’ l a d i .  

K o ’ n d a l a n g   yo ’ l l i   m u s k u l l a r ,   a s o s a n   s k e l e t   m u s k u l l a

ri  bo’lib,  silliq  tolali  muskullar  ichki  organlar,  qon  tomirlar  devorida  uchraydi.  Muskul-

muskul tolalari yig’indisidan iborat bo’lib, bu tolalar biriktiruvchi to’qima yordamida o’zaro birikkan. Muskul tashqi tomondan ham biriktiruvchi to’qima bilan o’ralgan. 

Har qanday muskulning boshlanish qismi – boshi va birikish qismi –dumi bo’lib, keng tanasi, ya`ni qorni muskul tolalaridan tuzilgan. Muskul boshi bilan tanaga yaqin suyakka, 

dumi  bilan  tanadan  uzoqroqdagi  suyakka  birikib,  qisqarganda  bo’g’imda  harakat  sodir  bo’ladi.  Muskullar  tolalarining  yo’nalishiga  qarab  duksimon,  yarim  patsimon,  ikki  yoqlama  patsimon, 

tasmasimon va ikki qorinchali bo’lishi mumkin. Har qaysi muskul tashqi tomondan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan yupqa parda bilan o’ralgan, bu parda fastsiya deb ataladi. Fastsiya alohida 

muskulni, bir qancha muskulni va muskullarning hammasini o’rab turishi mumkin. 

Yumaloq  muskullar  og’iz,  ko’z  atrofida  uchraydi.  Kalta  yo’g’on  muskullar  baquvvat  bo’lib,  yuqorigi,  pastki  kamarlarda  va  gavda  orasida  uchraydi  (masalan,  dumbaning 

deltasimon  muskullari).  Organizmdagi  muskullar  boshlanish,  birikish  joyiga  ko’ra,  yelka-bilak  muskuli,  funktsiyasiga  ko’ra,  chaynash  muskuli,  bukuv  muskullar  va  hokazo,  ikki  boshli  va 

hokazo,  tuzilishiga  ko’ra,  yarim  payli  muskul  va  boshqalar;  joylashishiga  ko’ra,  peshona,  yelka  muskullari  va  xokazo;  shakliga  ko’ra,  trapetsiyasimon,  rombsimon  muskullar  deb  ataladi  va 

xokazo. 

Muskullarning  kuchi  tolalarining  ko’ndalang  kesimiga,  ko’p-ozligiga  bog’liq.  Muskulning  har  bir  santimetri  o’rta  hisobda  10  kg  yuk  ko’taradi.  Ularning  ishi  nerv  tizimining 

qo’zg’aluvchanligiga,  mashq  qilishiga,  tashqi  sharoitga  bog’liq,  muntazam  ravishda  mashq  qilib  turgan  odamning  muskullari  baquvvat  bo’ladi,  qon  tomirlar  bilan  yaxshi  ta`minlanadi, 

organizmda energiya va moddalar almashinuvi kuchayadi. 

Muskullar egiluvchan, biroz yopishqoq bo’lib, tashqi muhit ta`sirida cho’ziladi yoki qisqaradi. Qisqarganda bo’g’imlarda harakat vujudga keladi. Muskullar bo’g’imdan o’tishiga 

qarab,  bir  bo’g’imli  (masalan,  deltasimon  muskul)  va  ko’p  bo’g’imli  (masalan,  barmoqlarni  bukuvchi  chuqur  muskul)  bo’ladi.  Muskullar  bo’g’imlardagi  harakatda  ishtirok  etishiga  qarab, 

sinergist va antago

nist 

muskullarga  bo’linadi. Sinergist  muskullar qisqarganda umumiy  harakat vujudga keladi. Masalan,  yelka,  bilak  va  yelkaning  ikki  boshli  muskullari qisqarganda, tirsak 

bo’g’imida bukish harakati sodir bo’ladi. Antagonist muskullar qisqarganda qarama-qarshi harakatlar vujudga keladi. Masalan, yelka, yelka-bilak va yelkaning ikki boshli muskullariga yelkaning 

uch boshli muskuli antagonistdir. U qisqarsa, tirsak bo’g’imida yozish harakati sodir bo’ladi. 

Muskullar suyaklarni harakatlantirishda richag qonuni asosida ta`sir etadi. Masalan, birinchi tartib, ya`ni muvozanat richagida tayanch nuqta o’rtada, muskulning tortish va og’irlik 

kuchi ikki chetda, ularning yelkasi va yo’nalishi bir xil bo’ladi. Masalan, ensa - atlant bo’g’imida kalla muvozanatining saqlanishi. Burichagda tayanch nuqta o’rtada bo’lib, kalla yuz qismining 

vazni oldingi yelkada, ensaga birikkan muskullarning tortish kuchi orqada, bularning yelkasi bir-biriga teng bo’ladi. Buni quyidagicha ifodalash mumkin. 

Bunda t. k. — muskulning tortish kuchi; t. p.—tayanch nuqtasi; s. k.— og’irlik kuchi. Bunday richagda normal muvozanat saqlanadi. 

Ikkinchi tartib richag kuch richagi deyiladi,  bunda tayanch nuqta chetda, og’irlik kuchi o’rtada bo’ladi. Muskulning tortish kuchi ikkinchi chetda bo’lib, yelkasi uzun. Burichagda 

qatnashuvchi muskullarning yelkasi uzun bo’lgani uchun kuchli ish bajariladi. 

Uchinchi tartib richagda 

h a m   t a y a n c h   n u q t a   c h e t d a   b o ’ l a

di, lekin og’irlik kuchi ikkinchi chetda bo’lib, yelkasi muskul tortish kuchining yelkasidan bir 

nechta  marta  uzun.  Muskulning  tortish  kuchi  o’rtada  bo’lib,  yelkasi  juda  qisqa.  Bunday  richagda  keng  qulochli  tez  harakatlar  bajariladi.  Masalan,  tirsak  bo’g’imida  qo’lni  bukib,  panjada  yuk 

ko’tarish. 

Muskullar  hayvonot olamining  taraqqiyoti  jarayonida  tabaqalanib  borib,  sutemizuvchi  hayvonlarda  ancha  rivojlangan.  Odam  embrionida  muskullar  mezodermaning  orqa-chetki 

qismidagi somitlardan hosil bo’ladi. Bunda avval hayot uchun eng zarur muskullar: til, lab, diafragma, qovurg’alararo, so’ngra qo’l, gavda va oyoq muskullari rivojlanadi. 

Bola  tug’ilganda  barcha  muskullari  mayda  va  rivojlanmagan  bo’ladi.  Ular  bolaning  hayoti  davomida  rivojlana  borib,  25  yoshda  to’liq  shakllanadi.  Muskullarning  rivojlanishi 

skeletining taraqqiy etishiga va bola qad-qomatining shakllanishiga sabab bo’ladi. Yangi tug’ilgan bola muskullarining vazni tanasi vaznining 23,3% ni, 8 yoshda- 27,2% ni, 12 yoshda- 29,4% 

ni,  15  yoshda-  32,6%  ni,  18  yoshda-  44,2%  ni  tashkil  etadi.  Bir  yoshda  yelka  kamari,  qo’l  muskullari  yaxshi  rivojlangan  bo’ladi.  Bola  yura  boshlashi  bilan  orqadagi  uzun  muskullar,  dumba 

muskullari  tez  o’sadi,  6-7  yoshdan  boshlab  qo’l  panjasining  muskullari  tez  rivojlanadi.  Bolalarda  bukuvchi  muskullarning  tarangligi  yuqoriroq  bo’lib,  yozuvchi  muskullarga  nisbatan  tezr 

ivojlanadi. 12-16 yoshda yurish-turish uchun zarur muskullar rivojlanadi. 

Yosh 

ortib borishi bilan muskullarning kimyoviy tarkibi, tuzilishi ham o’zgaradi. Bolalar muskulida suv ko’p bo’ladi. 

Muskullarning  rivojlanishi  bilan  ulardagi  qon  tomirlar  va  nerv  tolalari  soni  ortadi.  Umuman,  katta  odamlarda  50  yoshdan  boshlab  muskullar  sust  rivojlanadi.  Keksayganda  vazni  15-20% 

kamayadi. 

Tashqi  muhitda  turli  omillarning  sezgi  organlariga  ta`siri  natijasida  muskullar  qisqaradi.  Bu  impulslar  nerv  tizimisining  normal  faoliyatini  saqlab  turadi,  boshqacha  aytganda, 

skelet muskullarining uyg’un-lashgan harakatini vujudga keltiradi. Shuning uchun ham odamning harakatlari tartibli bo’ladi. Skelet muskullarining qisqarishi kishining ixtiyoriga bog’liq. Muskul 

asosan muskul tolalaridan tuzilgan. Organizmdagi barcha muskullar ko’ndalang yo’lli muskullar va silliq muskullarga bo’linadi. 

To’qimaning  ma`lum  vaqt  ichida  ta`sirni  juda  ko’p  qabul  qilib,  yangi  ta`sirga  tayyorlanishi  labillik, 

ya

`ni  funktsional  harakatchanlik  deb  aytiladi.  Skelet  muskullari  ta`sirga 

qancha  tez  javob  qaytarsa,  vaqt  birligida  undan  shuncha  ko’p  qo’zg’alish  o’tadi  va  labilligi  shuncha  yuqori  bo’ladi.  Aksincha  muskul  ta`sirga  qancha  sekin  javob  bersa,  labilligi  shuncha  past 

bo’ladi. Bola yoshining ortishi bilan labillik xam orta boradi. 14-15 yoshda labillik kattalarnikidek bo’lib qoladi. Bir butun organizmda muskullarga juda ko’p impulslar ketma-ket kelib turadi. 

Muskullar ana shu impulslarga javoban uzok qisqaradi. Nerv tolasidan impuls tez-tez kelib turganidan muskullarning shu tariqa qisqarishi tetanik qisqarishi, ya`ni tetanus deb ataladi. 

Muskullarning ishi va kuchi uzunligiga bog’liq. Muskul kuchi shu muskul tolalari yig’indisining ko’ndalang kesigi diametriga to’g’ri proportsional bo’ladi. Boshqacha aytganda, 

muskul  ko’ndalang 

kesigining 

diametri 

qancha 

katta  bo’lsa,  muskul  shuncha  kuchli  bo’ladi.  Muskul  ishi  yuk  og’irligi  Yetarli  bo’lganda  juda  yuk  og’ir  bo’ladi,  yuk  me`yoridan 

og’irlashganda esa muskulning ish qobiliyati pasayib ketadi. Jismoniy  mehnat va sport bilan shug’ullanib turilganda muskul tolalarining yo’g’onligi va kuchi orta boradi. 

8-9 

yoshda muskul 

kuchi ancha tez ortadi. 

9 

yoshdan 

12 

yoshgacha bir qadar sekinlashadi.  

O’smirlarda  balog’atga  yetish  davrida  muskullar  kuchi  tez  ortadi  va  turlicha  rivojlanadi. 

5-6 

yoshda  yelka  va  bilak  muskullari, 

6-7 

yoshda  panja  muskullari, 

9 

yoshdan 

boshlab  boshqa  barcha  muskullar  kuchi  ortib  boradi.  Muskullar  kuchining  ortib  borishi  mashq  qilishta,  jinsga  bog’liq.  Qizlarda  muskullar  kuchi  bir  muncha  kam  bo’ladi.  Mashqlar  ta`sirida 

muskullar massasi ham orta boradi, moddalar almashinuvi, ayrim organlar (yurak, o’pka, me`da va boshqalar) faoliyati kuchayadi, natijada organizm yaxshi usadi va rivojlanadi. 

Harakat tezligida  muskullar  qisqarishining  yashirin  davri  katta  ahamiyatga  ega. 

7-8 

yashar  bolalarda  oddiy  harakat  refleksining  yashirin  davri

11-12 

yashar  bolalardagiga 

nisbatan  yuqori.  Bola  jinsiy  balogatga,  ya`ni 

14-15 

yoshga  Yetganda  muskullar  chidamliligi  kamayadi,  harakat  aktivligi  esa 

35% 

ortadi.  Qizlar  bir  kecha-kunduzda  o’g’il  bolalarga 

qaraganda kam harakat qiladi. 

Bahor,  kuz oylariga  qaraganda  qishda  aktivlik 

30-45% 

kamayadi.  Bola  maktabga  borganda    harakat  aktivligi  ikki  marta  kamayadi.  Shuning  uchun  ham  tashkiliy  ravishda 

bolalarni  albatta  jismoniy  mashqlar  bilan  shugullantirish  zarur.  Jismoniy  tarbiyada  relari  bir  kunlik  harakat  aktivligipi

11% 

qondiradi,  xolos.  Fizkultura  minutlari

1-2 

sinf  o’quvchilarida 

darsning 

15-17 

minutida,  III-IX  sinflarda 

20 

minutida  o’tkazilsa  yaxshi  bo’ladi.  Uyda  dars  tayyorlaganda  har

30-40 

minutda  fizkultura  qilish  kerak. 

1-2 

sinfda  uchinchi  daredan 

keyin harakatli o’yinlar ’ynagan ma`qul. 

Qo’l  panjasi  muskullari  oyoq  muskullariga  qaraganda  vaqtliroq  rivojlanadi.  8  yoshda  qo’l  panjasi  muskullari  juda  tez  harakatlarni  bajara  boshlaydi.  Bo’g’imlarda  muskul 

harakatlari tezligi 12-13  yoshdan ortadi. Muskul  harakatlari tezligining ortib  borishi  nervt  izimisining labilligiga, qo’zg’alish  va tormozlanish  jarayonlari almashinishning o’zaro aloqadorligiga 

va  nerv  jarayonlarining  harakatchanligiga  bog’liq. Tolalari uzun parallel  bo’lgan  muskullar patsimon  va  yelpig’ichsimon  muskullarga  nisbatan uyg’unlashgan  nozik  harakatlar qiladi  va tezroq 

qisqaradi. 7-8 yashar bolalarda muskullar qisqa muddat ichida nozik hara-katlarni chaqqoroq bajara olmaydi. Chaqqonlik bolada asta-sekin hosil bo’ladi va yosh kattalashishi bilan ortib boradi. 

Aniq,  uyg’unlashgan  nozik  harakatlar  qilish  ko’nikma  hosil  bo’lishiga  bog’liq.  Jismoniy  mashqlar  harakat  tezligi  va  chaqqonlikni  orttiruvchi  omillardan  hisoblanadi.  Jismoniy  mashq  bilan 

shug’ullangan  odamlarda  deyarli  barcha  guruhdagi  muskullarning  harakat  tezligi  yuqori  darajada  bo’ladi.  20-30  yoshlarda  muskullar  qisqarishining  yashirin  davri  juda  qisqaradi.  30  yoshdan 

so’ng uzayadi va harakat tezligi kamayadi. 

Chapaqay  bolalarda  chap  tomondagi  muskullar  tezkorligi  o’ng  tomondagilarga  qaraganda 

yuqori bo’ladi. 7 yoshdan 16 yoshgacha harakat sur`ati 1,5 marta ortadi. 

Bolalarda chaqqonlik rivojlanishining 3 bosqichi kuzatiladi. Birinchi bosqichi harakatlarning 

fazoda aniq bo’lishi, ikkinchisi turli vaqtlarda bajarilgan harakatlarniig aniqligi va uchiichisi harakat 

davomida tasodifiy harakatlarga javob tezligi bilani fodalanadi. 

---

Qo’llar  harakatidagi  aniqlik  va  chaqqonlik,  qo’llarnipg  kichik  burchak  xrsil  qilib 

harakatlanishi  yosh  sayin  ortib  boradi.  Chidamlilik  ma`lum  guruh  muskullar  ish  qobiliyatining 

uzoqroq  saqlanib  turish,  ya`ni  charchashga  qarshilik  ko’rsatish  xususiyatidan  iborat.  Chidamlilik 

ichki organlar, ayniqsa yurak-qon tomir va nafas olish tizimilari xususiyatiga bog’liq. Organizmning 

chidamliligi  bajariladigan  ishping  tabiatiga  va  jadalligiga  qarab  o’zgarib  turadi.  Ishqanchalik  tez 

bajarilsa,  chidamlilik  shuncha  kam  bo’ladi.  Ish  jadalligi  ikki  marta  ortganda  chidamlilik  100 

martagacha kamayishi mumkin. 

Yosh ulg’aygan sayin chidamlilik ortib boradi, lekin u bir tekisda bo’lmaydi. 8-10 yashar qiz 

va  o’g’il  bola

l a r n i n g   c h i d a ml i l i g i   b i r   x i l   b o ’ l a d i .   1 2 - 1 5   yo s h d a   a yn i q s a   o ’ g ’ i l   b o l a l a r d a   o r t a d i .   1 4  

y a s h a r   b o l a l a r n i n g   c h i d a m l i l i g i   k a t t a   o d a mn i k i g a   n i s b a t a n   7 0 %   n i ,   1 6   yo s h d a   8 0 %   n i   t a s h k i l   e t a d i .  

S h u n d a y  q i l i b ,   b o l a l a r d a   8   yo s h d a n   1 1 - 1 2   yo s h g a c h a   yu r i s h ,   yu g u r i s h ,   s a k r a s h ,   u l o q t i r i s h   v a  

h a r a k a t   s i f a t l a r i   ( t e z k o r l i k ,   c h a q q o n l i k ,   k u c h l i l i k ,   c h i d a ml i l i k )   r i v o j l a n i s h d a   d a v o m   e t a d i .   1 2   yo s h d a n  

1 6   yo s h g a c h a   t i k   t u r i s h   v a   y u r i s h n i   t a ` m i p l o v c h i   s k e l e t   m u s k u l l a r i   a n c h a   t e z   r i v o j l a n a d i .   1 4 - 1 6  

y o s h d a   mu s k u l l a r   b i l a n   b i r g a   b o ’ g ’ i m ,   b o g ’ l a m   a p p a r a t i   r i v o j l a n i b   b o r a d i .  

M u s k u l l a r n i n g   c h a r c h a s h i .   C h a r c h a s h   d e b ,   a l o h i d a   o r g a n   yo k i   b u t u n   o r g a n i z m   y o h u d  

t o ’ q i m a n i n g   f a o l i y a t i d a n   s o ’ n g   i s h   q o b i l i y a t i n i n g   v a q t i n c h a   p a s a y i s h i g a   a y t i l a d i .   D a m  o l i s h d a n   s o ’ n g  

c h a r c h o q l i k   b o s i l a d i .   B i r   g u r u h   mu s k u l l a r n i n g   c h a r c h a s h i   e r g o g r a f d a   t e k s h i r i l a d i .  

M u s k u l l a r   i s h   v a q t i d a   yo k i   s t a t i k   v a z i y a t d a   u z o q   q i s q a r i b   t u r g a n d a   yo k i   b i r o r t a   j i s mo n i y   i s h  

b a j a r g a n d a   c h a r c h a y d i .   M u s k u l   c h a r c h a g a n d a   u n i n g   q i s q a r i s h i d a g i   l a t e n t   d a v r   u z a y a d i ,   k u c h i  

s u s a y a d i ,   t a ` s i r g a   j a v o b   r e a k t s i y a s i   t e z l i g i   p a s a y a d i ,   o r g a n i z m n i n g   c h i d a m l i l i g i   k a m a y a d i .   B o l a  

q a n c h a   y o s h   b o ’ l s a ,   s h u n c h a   t e z   c h a r c h a y d i ,   a y n i q s a   b i r   t u r l i   mu s k u l l a r   t e z   c h a r c h a b   q o l a d i .   B o l a l a r  

h a r a k a t s i z   t u r g a n d a   t e z r o q   c h a r c h a y d i .   M e h n a t   q o b i l i y a t i n i n g   u z o q   s a q l a n i s h i d a   v a   c h a r c h o q l i k n i n g  

b o s h l a n i s h i d a   m a r k a z i y   n e r v   t i z i m i s i   h a l   q i l u v c h i   r o l   o ’ yn a yd i .  

A d i n o mi y a ,   y a ` n i   k a m  h a r a k a t l i k   v a   mu s k u l l a r n i n g   k a m  h a r a k a t l a n i s h i   i c h k i   o r g a n l a r i n i n g  

r i v o j l a n i s h i g a   s a l b i y   t a ` s i r   e t a d i .   6 - 7   y a s h a r   b o l a l a r   a n i q l i k n i   t a l a b   q i l a d i g a n   v a   q a r s h i l i k n i  

y e n g a d i g a n   h a r a k a t l a r   q i l ma g a n i d a n   c h a r c h a m a g a n g a   o ’ x s h a y d i .   7 - 8   y a s h a r   b o l a l a r n i n g   m a y d a  

m u s k u l l a r i   y e t a r l i c h a   u y g ’ u n   q i s q a r m a y d i ,   a n i q ,   m a yd a ,   n o z i k   h a r a k a t l a r n i   j u d a   q i y i n l i k   b i l a n  

b a j a r a d i ,   b i n o b a r i n ,   yo z i s h ,   r a c m   c h i z i s h d a ,   n i n a   b i l a n   i s h l a s h d a   d a r r o v   c h a r c h a b   q o l a d i .   B u n d a y  

b o l a l a r   k a t t a   o d a m g a   n i s b a t a n   k o ’ p   h a r a k a t   q i l a d i ,   l e k i n   k a m  e n e r g i y a   s a r f l a y d i .   7 - 1 2   y a s h a r   b o l a l a r  

h a m  h a r a k a t l a r i   u y g ’ u n - l a s h m a g a n i d a n   t e z   c h a r c h a y d i .   S h u n i n g   u c h u n   b u   yo s h d a g i   b o l a l a r   k u p i   b i l a n  

4 0 - 4 5   mi n u t   j i s m o n i y   m a s h q   q i l i s h i   k e r a k .   1 1 - 1 2   y a s h a r   b o l a l a r   e n d i   j i s m o n i y   k u c h   v a   c h i d a m l i l i k n i  

t a l a b   q i l u v c h i   h a r a k a t l a r n i   b a j a r a   b o s h l a y d i .   1 4   y a s h a r   b o l a l a r n i n g   n e r v   t i z i m i s i   v a   h a r a k a t   a p p a r a t i  

o r g a n l a r i   h a l i   y e t a r l i   r i v o j l a n m a g a n   b o ’ l a d i ,   s h u   t u f a y l i   k a t t a   o d a m g a   n i s b a t a n   2 , 5   m a r t a ,   1 6   y a s h a r  

b o l a l a r   2   m a r t a   t e z   c h a r c h a yd i .  

T u r l i   x i l   j i s mo n i y   m a s h g ’ u l o t l a r i n i   o l i b   b o r i s h d a ,   m a k t a b   o l d i   u c h a s t k a s i   v a   i s h l a b   c h i q a r i s h  

p r a k t i k a s i d a   yu q o r i d a g i l a r n i   h i s o b g a   o l i s h   z a r u r .   S h u n i n g   u c h u n   b o l a l a r   g i mn a s t i k a   b i l a n  

s h u g ’ u l l a n g a n d a ,   m e h n a t   q i l g a n d a   t e z - t e z   d a m   b e r i s h ,   i s h   s u r ` a t i   v a   t u r i n i   v a   b o l a   u z x r - l a t i n i  

o ’ z g a r t i r i b   t u r i s h i   k e r a k .