2-ma’ruza qadimgi diniy e’tiqodlar va ularning manbalari reja

Buddaviylik

Buddaviylik yoki burhonlik (budda nomidan olingan. Sanskritcha buddha – nurlangan) miloddan avvalgi VI-V asrlarda paydo bo’lgan va jahon xalqlari o’rtasida keng tarqalgan dinlardan biridir. Buddizmning asoschisi Siddhartta Gautama (623-544)dir. Bu din ta’limotiga ko’ra ruh ko’chib yuradi, u qayta tug’iladi, jonli va jonsiz narsalar shakliga kiradi. Qadimgi turkiylar ham budda dini aqidalariga ishonishgan. Hozirgacha buryat, qalmoq, tuva va Sibirda yashaydigan boshqa turkiy qavmlar o’rtasida buddaga e’tiqodlilari mavjud.

Budda (burhonlik) dinining ta’limoti turkiylarning badiiy adabiyotida ham aks etgan. A.Kabakli «Turk adabiyoti» kitobida burhonlik ifodalangan she’rlardan birini keltiradi:

Taqdirda ochlik va qahatchilik bo’lgani uchun

uch-to’rt ofat kelur.

Shu onda yomonlik ketib, sukunat bo’lur.

Boshqa besh dunyodagi maxluqlar ham,

Istisnosiz, hammasi birdan bir joyga qavushadi.

Onam va otam boshqa bo’lganligi uchun

barcha jonlilar,

Har vaqt dunyoga kelish ne’matidan bahramand bo’lur.

Butun avlodlar abadiy emasligini bilib,

Burhon saodatini unutmasinlar.

Ushbu ezgulik va ezgu amal qarshisida,

Burhon saodatini topdim, men Kamala Anantashira,

Oyoqda yurgan kishilarning o’g’illariga

Ruh ko’chganda huzur-halovatga erishtirayin. ²¹

Ananta buddizm tarixidagi muqaddas ibodatxonadir. Unda oltin va bronzadan yasalgan budda haykallari bo’lgan. Shu sababli ham burhonlik ruhi sug’orilgan asarlarda Anantaga murojaat etish ruhi kuchlidir. Turkiylar budda butlarini «Burhon», ibodatxonalarini esa «Burhon uyi» deb atashgan. «Oltin yoruq» asari ham burhoniylik ta’limotining nodir namunalaridan biri hisoblanadi.