2-Ma`ruza Mavzu: o’simlikshunoslikda ilmiy tadqiqotlarning asosiy usullari va elementlari. Reja

2.5. Tajriba uchastkasida variantlarni joylashtirish tartiblari.

Tajriba uchastkasida variantlarni paykallarda joylashtirishda 3 ta asosiy uslubiy guruhlardan foydalaniladi: standartli, statistik va rendamizatsiya (tasodifiy).

Bu erda, variantlarni tajriba paykallarida standart usulida joylashtirish tartibi, tajribaning kontrol yoki standartlari tez-tez 1 yoki 2 tajriba variantidan so’ng kelishi bilan farq qiladi.

Standart usuldagi tajriba variantining har bir takrorida bir xil tizimda (ketma-ketlikda) kelishi mo’ljallangan. Bu usuldagi joylashtirishda tajriba er uchatskasidagi tuproq tarkibi takrorlanishda bir xil holatda o’zgaradi deb qaralib, paykallardagi xosil o’zgarishi bir-biri bilan korrelyatsion boglanib turishi ham ko’zda tutiladi. CHunki, standartli tartibdagi uslubiyatda har bir tajriba varianti o’zining standarti (kontrol bilan taqqoslanib) xosildorligi bo’lsa har bir takror bo’yicha alohida hisoblash amalida takrorlanishdagi tuproq tarkibi sekinlik bilan o’zgarishi e`tiborga olinib amalga oshiriladi.

Standart usulida variantlar joylashuvining yaxshi tomoni ko’pincha tajribada uchraydigan tuproq unumdorligini har xilligi natijasida tajriba xatosini tezda bartaraf qilish imkonini beradi deb hisoblandai. YA`ni tajriba varianti yonida joylashgan standart o’rganilayotgan nav yoki duragayning agrotexnik tadbirlarning samaradorligi ko’rsatadi. Ammo, amaliyotda qo’llanishning ko’rsatishicha, standart uslubidagi variantlarning joylashtirish uslubiyati ham o’zining ma`lum kamchiliklariga ega va takomillashtirishga muhtoj (4 -chizma).

I II III

1

2

3

1

4

5

1

2

3

1

4

5

1

2

3

1

Tajriba uchastkasida variantlarni sistematik joylashtirish tartibi-variantlarning har bir takrordagi joylashuvi ma`lum bir sistema asosida amalga oshiriladi. Bunda qo’llanilayotgan dala tajribalarimiz amaliyotida uning ikki xolati: variantlar navbatli bir yarusda va shaxmatli, takrorlar bir necha yarusda joylashadi. Eng ko’p va oddiy holda ishlatilishi navbatli va bir yarus holatidir.

I II III

1

2

3

1

4

5

1

2

3

1

4

5

1

2

3

1

Bu usulning yaxshiligi uning oddiyligi, noqulaylik tomoni esa uchrab turadigan va kutilmagan variantlar o’zgarishi-ning o’q olishi. Bundan tashqari tajriba xatosiga statistik baho berishda (V.A.Dospexov-1985y) ishonchsizligidadir.

SHuning uchun ham u chet el amaliyotida faqatgina dastlabki tajriba jarayonida, hali tajriba natijasiga statistik bahoning axamiyati talab etiladigan vaqtda ko’rgazmali tajribalarda qulayligi uchun ishlatiladi. Eng muhim statistik baho talab etiladigan tajribalarda variantlarni paykallarda joylashtirishda rendomizatsiya tartibi kengroq ishlatilmoqda.

Rendomizatsiya (tasodifiy) usulida variantlar har bir takrorlanishda tasodifan, ya`ni kur`a tashlash asosida joylashtiriladi. Bu usul kuyidagicha amalga oshiriladi. Tajriba variantlari raqami bir xil xajmdagi qog`ozchalarga yozilib bir idishga solinadida, yaxshilab aralashtirilgach, birma-bir tortib olinadi SHunday tarzda tegishli variant olingan qog`ozda ko’rsatilgan raqam bilan beligilanadi, birinchi takrorlanish, so’ng boshka takrorlanish variantlari shu tartibda joylashtiriladi.

Bunday variantlarni joylashtirish R.A.Fisher tomonidan dispersion tahlil yaratilishi asosida taklif etilgan. Uning fikricha, variantlarni takrorlarda rendomizatsiya asosida joylashtirish takror tuproq farqini variantlar tomonidan to’liq qamrab oladi. Natijada tuproq farqi ta`sirini yo’q qilib tajriba varinatlari xatosining o’sishiga yo’l qo’ymaydi.

I II III

1

2

3

1

4

5

1

2

3

1

4

5

1

2

3

1