2 Ma’ruza. Biosferaning ekologik muammolari

---

2
-
Ma’ruza. 
Biosferaning ekologik muammolari. 
 

Reja 
1.Biosferaning ekologik muammolari.

2.Atmosfera, litosfera va gidrosferani ifloslanishdan muxofaza qilish. 
Biossferaning ekologik muammolari. 
 
1)Keyingi davrlarda uglerodni yoqish hisobiga karbonat angidrid-
SO
2
gazining ko„payib bormoqda. Bu esa parnik effektini hosil qiladi. 
M.I.Budikonning ma‟lumotga qaraganda (1989 yil 10 yil ichida 0.2dan 
0.3
o
Sga ortadi) 2000 yillar boshlariga borib Erning shimoliy yarim 
sharida havo harorati 1.2 gradusga oshishi mumkin. Bu esa muzlilar 
erishini tezlashtiradi va dunyo okeanlarining sathi ko„tarilishiga sabab 
bo„ladi. 
2)1980 yillarda Antarktidada ilmiy tekshirish stansiyalarida havoda 
ozon miqdorning kamayib borayotganini va “ozon teshik”larini paydo 
bo„lganliklari aniqlandi. 1987 yil Antarktidada Amerika er yo„ldoshi 
“Nimburk”-7dan olingan ma‟lumotlarga ko„ra, ozon teshigi janubiy 
materikning 2/3 qismini egallagan. Buning asosiy sababchisi ko„plab 
xloroftor uglevodorodlarining ishlatilishidir (har xil aerozollar, ayniqsa 
xlor oksidlari). Bular ozon qatlamini emiradilar, o„zlari esa juda sekin 
parchalanadilar (50 yildan 200yilgacha). 
1989 yilda Monrealda qabul qilingan xujjatga muvoffiq 1999 yil 
freonlarni ishlab chiqarish dunyo bo„yicha 50%ga kamaytirildi. Ana shu 
talbirlar amalga oshirilsa, ozon teshiklarini kamaytirish mumkin. Bu esa, 
ozon qatlamini saqlab qolishga imkon berali.
3)Kislotali yomg„irlar. Hozirgi davrda texnogensulfidning havoga 
ko„plab chiqarilishi biosfera moddalarning aylanma harakatiga katta 
ta‟sir ko„rsatmoqda. YUNESKO ekspertlarining ma‟lumotiga ko„ra 
1980 yilda havoga chiqariladigan sulfidlar miqdorini-251 mil.tonnaga 
teng, SHundan Er kurrasining shimoliyzonasiga 174 mil.tonnasi, 
janubga -77 mil.tonnasi to„g„ri kelgan. Bu yomg„irlarning ta‟siri tufayli 
AQSHdagi ko„llarda 80% hayot yo„qolgan. Konada, SHvedsya, 
Norvegiya 
davlatlarida suv havzalari shu 
yomg„irlar tufayli 
zararlanagan. Kislotali yomg„irlarning ta‟siri natijasida har yili 31 
mil.gektarga yaqin erlardagi o„rmonlar qurib ketmoqd. A.V.YAblokov 

---

tomonidan 1989yilda o„tkazilgan kuzatishlarda kislotali yomg„irlar 
ta‟sirida o„rmonlar ham shikastlanadi va chuchuk suvlarning organik 
dunyosiga ham kuchli ta‟sir ko„rsatsdi. Bunga 
Tojikistondagi 
alyumini 
zavodi, 
Tursunzoda 
shaharida 
(ftro), 
CHirchiqdagi kaprloktam zavdi misol bula oladi. 
4)Tuproq unumdorligining kamayishiga inson faoliyatining ta‟siri. 
Tabiatdagi biologik aylanishga inson faoliyati katta ta‟sir ko„rsatadi. Bu 
aylanish moddalarning sirkulyasiya qilishi tufayli vujudga keladi. 
Binobarin, tuproq, o„simlik, hayvolar va mikroorganizmlar o„rtasida 
ssodir bo„ladi. Er osti boyliklarini ochiq qazib olish, erlarni quritish va 
sug„orish binobarin tuproq unumdorligining pasayishiga va emirilishiga 
olib keladi. 
BMTning ma‟lumotga ko„ra, har yili dunyoda erroziya va 
defolyasiya natijasida 7mil.gektar haydaladigan er qishloq xo„jaligi 
oborotidan chiqib qolmoqda (masalan, Hindiston, Pokiston, Meksiika, 
Orol bo„yi). SHo„rlangan erlarda hosildorlik keskin pasayib 
ketadi(masalan, paxta va bug„doy 50-60%ga, makkajo„xorda 40-
50%ga). Atrof muhitnin buzulishi tufayli Orol bo„yila katta cho„llar 
yuzaga kelmoqda. 
5)O„rmonlarning keskin kamayishi. Er yuzasidagi o„rmonlar 
tabiatdagi ekosistemaning normal holatda saqlanishida katta rol 
o„ynaydi. Quruqlikdagi o„simliklar inson faoliyati tufayli havoga 
chiqarilgan har xil zaxarli moddalarni yutib, havoni ifloslanishidan 
himoya qiladi. O„rmonlarni kamayishi atmosferadagi kislorod va 
uglerod balansini buzilishiga olib keladi.
1 gektar erdagi o„rmonlar bir yilda 20mil.m
3
toza havo beradi. 
SHunga qaramay insonlar o„rmonlarni kesishni to„xtovsiz davom 
ettirmoqdalar.
Hozirgi kunda er yuzasidagi o„rmonlar 42mil.km
2 
ni tashkil etadi. 
Ular har yili 2%dan kamayib bormoqda. SHuning uchun keyingi vaqtda 
G„arbiy Evropa mamlakatlarida sun‟iy o„rmonlarni ko„paytirishga 
alohida e‟tibor berilmoqda. Masalan, 1974 yildan 1983 yilgacha sun‟iy 
o„rmonlar Ispsniyada624ming gektarga, YUgoslaviyada 322ming, 
Finlandiyada 161 ming, Polshada 108 ming, Bolgariyada 61 ming 
gektarga etdi.