2 Ma’ruza. Biosferaning ekologik muammolari

Litosferaning sanoat chikindilaridan ximoyalash. 

---

Keyingi yuz yillikda sanoatning rivojlonishi natijasida
planetaning mineral resurslaridan jadal foydalanilmoqda - mineral 
xom ashyoni iste‟mol qilish 100 mlrd. tonnadan ortiqqa etdi.
SHunday usulda mineral xom ashyodan foydalanish katta mikdordagi
chiqindilar va ularning qayta ishlashning turli boskichlaridagi
chiqindilar – konchilik korxonalarida tashish vaqtida va qayta ishlash
korxonalarida chiqindilar mikdori ko„p hollarda olingan mahsulotdan 
ko„p bo„ladi. 1- jadvalda 2000 yilgacha bo„lgan davrgacha jahondagi
ishlab chiqarish chiqindilari va ularning hajmlari keltirilgan.
Tog„dagi ishlanmalar, metallurgiya va ximoya zavodlari, issiklik 
elektr stansiyalarini ishlatish jaraenida katta mikdorda kattik 
chikindilar, masalan, fosfogips, kuyundi, shlak, kul va xokozolar
xosil buladi. Bu chikindilar katta maydonlarda uyulib yotadi va kator 
xollarda turli chikindi va ularning xajmlari (mln. tonna).
Qattiq chiqindilarga metal va yogoch chiqindilari, plastmassa va boshqa 
materiallar, sanoat korxonolarining chang va gaz tozalagich 
sistemalaridan mineral va organik chiqindilar : turli organik va mineral
moddalardan tashkil topgan sanoat chiqindilari kiradi ( rezina, kogoz, 
mato, qum va boshqalar), suyuq chiqindilarga oqindi suvlarga ishlov 
bergandan 
keyin 
ularning 
cho„kindilari, gazlarni tozalash 
sistemalaridagi mineral va organik shlaklar (quyqalar) kiradi.
Atrof muxitga tushadigan qattik chiqindilar uchta toifaga bo„linadi. 
Sanoat, qishloq xo„jalik va shaxar xo„jaligining maishiy chiqindilari. 
Sanoat 
chiqindilarining 
asosiy 
qismi 
kon 
va 
kon-ximiya 
(uyumlar,shlaklar va boshqalar); qora va rangli metallurgiya (shlak, 
shlamlar, chang va boshqalar); metal ishlash korxonalari (qirindi, braka 
chiqqan buyumlar va boshqalar); o„rmon va yog„ochga ishlov berish 
sanoati (yog„och tayyorlash chiqindilari ,yog„och kipigi , mayda 
bo„lakchalar va boshqalar), issiqlik elektrostansiyalari, energiya 
xo„jaligining (kul, shlak va boshkalar), Kimyo va boshqa turdagi sanoat 
tarmoqlari (foffogips, ogarka, shlaklar, shlamlar, shisha siniqlar, sement 
changi), organik ishlab chiqarishlar (rezina, platmassa va boshqalar), 
oziq-ovqat (suyak, jun va boshqalar), engil to„qimachilik va paxta 
tozalash sanoati (mineral va organik, chang, shlam, paxtani 
tozalagandan keyingi organik va mineral iflos aralashmalar va 
boshqalar).
Keyingi o„n yillikda qishloq xo„jaligini keskin intensifikatsiyalash 
natijasida atrof muxitga chiqariladigan dexqonchilik va chorvachilik 

---

chiqindilari keskin oshdi. Qishloq xo„jaligi chiqindilari bilan bir
qatorda ko„p miqdorda plastmassa tara, ishdan chiqqan mashina va 
extiyot qismlarning eski rezinasi, ishlatilmagan o„g„itlar va boshqalar 
ko„paydi. 
Xozirgi vaqtda shaxar xo„jaligining maishiy chiqindilarini 
utillashtirish muommosi tobora jiddiy tus olmoqda. Xar yili bir nafar 
shaxar axolisiga singan shisha, metal buyumlari, kog„oz, plastmassa va 
ovqat qoldiqlaridan iborat 300kg axlat chiqadi. Ishlab chiqarishning 
ko„pgina qattiq chiqindilari o„simliklarga,xayvonlarga va odamlarga 
katta zarar keltiradi. Masalan, fosfogips uyumlari (fosforli o„g„itlar 
olingandan keyingi qattiq chiqindilar) sizot suvlarini ifloslanishi va 
zaxarlanishi mumkin. Ishlab chiqarishning ba‟zi chiqindilari tarkibida
xrom, kalay, surma va boshqa zaxarli moddalarning birikmalari bor, 
ular tuproqdan o„simliklar va xayvonlar orqali odam organizmiga 
tushadi. Konserogen xossaga ega bulgan asbest changining ajralishi juda 
xavfli. SHuning uchun sanoat tomonidan xom ashyoni tejamli sarflash
va chiqindilarni umuman kamaytirish, xosil bo„lgan chiqindilarni foydali 
maxsulotlarga qayta ishlash choralari ko„rilmokda.