2 к –от сиртқи Ш. Э. Эрназаров Ўзбекистон тарихи маъруза матни кириш

3-§. Араб халифалиги Ўрта Осиёни фатҳ этиши.
Халқ қўзғолонлари (VII-VIII асрлар)


Ислом дини вужудга келиши. Арабистон ярим оролидаги араблар қадимдан тарқоқ ҳолда яшаган. VII аср бошларида Арабистонда ягона эътиқод асосида мамлакатни бирлаштириш ҳаракати бошланади. Бу эътиқод якка худоликка асосланган ислом дини эди. Бу ҳаракатга Аллоҳнинг расули (элчиси) Макка шаҳрида туғилган Муҳаммад (с.а.в.) бинни Абдуллоҳ (570-632) раҳнамолик қилади. Исломни қабул қилиб, расулуллоҳга эргашган унинг издошлари «муслим» (мусулмонлар) деб аталган. Мусулмонлар инсонлар Худо олдида тенг экани, ризқ-рўзини барчага Яратгувчининг ўзи етказиб бериши ҳамда жамиятдаги адолатсизлик барҳам топиши ҳақ эканини тарғиб этадилар. «Ислом» - «бўйсуниш», «итоат этиш», «ўзини Аллоҳ иродасига топшириш» деган маъноларни англатади.
Ислом байроғи остида Макка шаҳрида бошланган ислом дини тарғиботи (622 й. 16 июл) Мадинага кўчади. 622 йил 16 июлдан Хижрий қамарий йил ҳисоби бошланди. Муҳаммад (с.а.в.) 630 йил арабларни ягона давлатга бирлаштиради. Муҳаммад (с.а.в.) вафот этгач унинг энг яқин сафдоши Абу Бакр (632-634) халифа деб эълон қилинади. Қуръони Карим ўз ичига ислом ақидалари, ҳуқуқий ва ахлоқий меъёрларини қамраб олган. Араблар исломни қабул қилиб, сиёсий жиҳатдан ягона ҳокимиятга бирлашувида, ислом жаҳон динига айланишида Қуръоннинг аҳамияти буюк бўлди. Араб халифалиги - барча ҳокимият Муҳаммад (с.а.в.)нинг ўринбосари (халифалар) қўлида тўпланган давлат.
Араб халифалиги Миср, Сурия, Фаластин, Ироқ ва Эронни бўйсундириб, беҳисоб ўлжаларга эга бўлгач ҳарбий юришларни Ўрта Осиёга қаратди. Араблар 651 йил Марв шаҳрини жангсиз эгалладилар (Ўрта Осиёга илк юриши). Сўнг Афғонистоннинг шимоли, Эроннинг шимолий–шарқи, жанубий Туркманистондан Амударёгача бўлган ҳудудлар истило қилинди. Араблар бу ҳудудларни Хуросон деб атаган. Хуросоннинг маркази Марв шаҳри эди. Хуросон вилоятини бошқариш учун махсус ноиб тайинлайди, ноиб Марвда турган. Араблар Хуросонга ўрнашиб олгач Амударёдан шимолда жойлашган бой вилоятларни забт этишга тайёргарлик кўради. Амударёнинг шимолидаги ерларни араблар Мовароуннаҳр «дарёнинг нарги томони» деб атаган.