2 к –от сиртқи Ш. Э. Эрназаров Ўзбекистон тарихи маъруза матни кириш

Маҳмуд Таробий қўзғолони. Мўғуллар ва маҳаллий мулкдорлар зулмига қарши қўзғолон 1238 йил Бухоронинг Тароб қишлоғида бўлди. Қўзғолонга ғалвир ясовчи ҳунарманд Маҳмуд бошчилик қилди. Маҳмуд Таробийнинг яқин сафдоши Шамсуддин Маҳбубий эди. Маҳмуд Торобий ўз тарафдорлари билан Бухорога киргач шаҳар ичидаги Робия саройини қароргоҳ қилди. Маҳмуд Бухоронинг садрлари, бадавлат аъёнлари, йирик ер эгаларини чақириб, ўзини Бухоро ва атроф вилоятларнинг халифаси, яъни ҳукмдори деб расмий равишда эълон қилишга мажбур этади. Шамсуддин Маҳбубий садр деб эълон қилинади.
Маҳмуд Бухорода ўз ҳукмронлигини ўрнатгач маҳаллий амалдорлар Бухородан қочиб кетиб Маҳмуд Ялавоч ёрдамида Кармана яқинида куч тўплайди ва Бухорога юриш қилади. Жангда мўғуллар енгилиб Кармана томонга қочади. Маҳмуд Торобий ва Шамсуддин Маҳбубий ҳам бу жангда шаҳид бўлгач, Торобийнинг укалари Муҳаммад ва Алини бошлиқ қилиб сайлайдилар. Бир ҳафта ўтмай яна мўғуллар қилган ҳужумда қўзғолончилар тор-мор қилинади. Маҳмуд Торобийнинг икки укаси ҳалок бўлади, мўғуллар яна Бухорони босиб олади.
Чиғатой солиқларни тартибга солиш ислоҳатида 1238 йил Маҳмуд Ялавочни ноибликдан четлатди, ўрнига Махмуд Ялавочнинг ўғли Масъудбек тайинланди. Улуғ хоқон Ўқтой Ялавочни Пекин шаҳрига ҳоким этиб тайинлади.


Ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаётнинг жонланиши


Улуғ хоқон фармони. XIII аср ўрталарида Чиғатой улусининг мўғул амалдорлари доирасида ўтроқликка кўчиш, шаҳар ҳаётига яқинлашиш, маҳаллий ўтроқ аҳолининг бой маданиятидан фойдаланиш жараёни кучаяди. Мўғулистоннинг улуғ ҳоқони Мунке солиқ ва ҳашар ишларини тартибга солиш тўғрисида махсус фармон - ёрлиқ чиқаради. Ёмлар бўйлаб почта хизмати учун ажратилган отлар сони белгиланиб, аҳолидан ортиқча от талаб қилиш ман этилади. Элчиларга қўлларида бевосита топшириқлари бўлмаса шаҳар ёки қишлоқларга кирмаслиги, аҳолидан белгиланганидан ортиқча ем-хашак ва озиқ-овқат олмаслиги уқтирилади. Шу тариқа аҳоли ҳисобсиз тўловлардан озод бўлади. Ёмлар – йўл бекатлари. Чопарлар, йўловчилар от алмаштирадиган жой. Ёмда доимо отлар уловга тайёр турган.
Масъудбек пул ислоҳотини 1271 йил амалга оширган. Бу Мовароуннаҳрда шаҳар ҳаёти, ҳунармандчилик, савдо ва пул муносабатлари тикланишида муҳим аҳамиятга эга бўлади. Масъудбек Мовароуннаҳрнинг 16 та шаҳар ва вилоятларида: Самарқанд, Бухоро, Тароз, Ўтрор, Хўжандда бир хил вазн ва юқори қийматли соф кумуш тангалар зарб эттириб, муомалага чиқаради.