2. ИҚтисодий тизим турлари

2.1.1-расм. Замонавий бозор хўжалиги моделлари³.
ж) ижтимоий соҳани ривожлантириш устидан давлат назорати;
з) ижтимоий ҳимояънинг кучайиши.
Ҳозирги замон ва классик бозор иқтисодиётининг умумий тарафи шундан иборатки биринчидан, уларнини хар иккаласи умум этироф этилган бозор тамоилларига асосланади: эркин тадбиркорлик, турли мулк шакллари, рақобат, эркин нархлар, хўжалик юритувчи субектлар ўртасидаги шартнома муносабатлари. Иккинчидан эса, иқтисодиётни тартибга солишда бозор механизми (талаб, таклиф, нарх, рақобат) орқали амалга оширилади.
Ҳозирги замон ва классик бозор иқтисодиёти ўртасидаги фарқ қилувчи тарафлар қуйдагилардан иборат:
-классик бозор иқтисодиётида давлат иқтисодиётни тартибга солишга аралашмайди, ҳозирги замон бозор иқтисодиётида аксинча давлат иқтисодиётни тартибга солишга фаол аралашади;
-ҳозирги замон бозор иқтисодиёти бозор механизми ва давлат томонидан тартибланади, классик бозор иқтисодиёти эса фақат бозор механизми орқали тартибга солинади;
-классик бозор иқтисодиётида рақобат чекланмаган, нархлар эса бозорда талаб ва таклиф қонунлари асосида эркин шаклланади, ҳозирги замон бозор иқтисодиётида рақобат чекланган сабабли нархларни шаклланишига манополиялар таъсир эта оладилар;
-ҳозирги замон бозор иқтисодиётида хусусий ва давлат секторларининг ўзаро алоқасига асосланади, классик бозор иқтисодиёти эса фақат хусусий секторга асосланади;
-ҳозирги замон бозор иқтисодиётида ижтимоий муаммоларни хал қилиш давлат зиммасида, классик бозор иқтисодиётида эса давлат зиммасида эмас эди.
Иқтисодиётга таъсирнинг интенсивлиги даражаси ҳамда давлат томонидан ҳал этилувчи устувор вазифалардан келиб чиққан ҳолда, замонавий бозор иқтисодиётининг қуйидаги моделлари фарқланади (2.1.1-расм)
Буйруқбозлик иқтисодий тизимда иқтисодий муаммолар бўйича давлат қарор қабул қилади. Барча ресурслар давлат мулки ҳисобланади. Иқтисодий фаолият эса марказлаштирилган режалаштириш воситасида бошқарилади.
Ҳозирги бозор иқтисодиёти аралаш иқтисодиёт дейилади. У асосан ресурсларга, турли хил мулкчиликка асосланади, иқтисодий фаолият эса қисман бозор, қисман давлат орқали тартибга солинади. Бундай иқтисодиёт ҳозирда ҳамма ривожланган мамлакатларда мавжуд. Ҳусусан, Швеция иқтисодиёти моделини олсак, унда иқтисодий барқарорлик ва даромадларни қайта тақсимлашда давлат фаол қатнашади. Ушбу тизимнинг асосини ижтимоий сиёсат ташкил этади. Уни мувоффақиятли амалга ошириш мақсадида юқори солиқлар белгиланган. Солиқлар ялпи миллий маҳсулотнинг 50 % ини ташкил этади. Бунинг натижасида бу мамлакат аҳолисининг яшаш даражаси ва иқтисодий ўсиш суръатлари ҳам юқоридир.