2 I bob. Antropologik tushunchalar va antropogenez haqidagi qarashlarning rivojlanish tarixi

 
 

---

27 
2.2
Zarafshon voxasi antropologiyasi
O’rta Osiyoning buyuk allomalari tomonidan bunyod etilgan kitoblar qadim 
zamonlardan beri xalkimizga ma`naviy ozuqa berib keladi. Kitoblar inson va 
jamiyatning ma`naviy boyishiga xizmat qiladi. Ilg’or odamlar kitoblarning bilim, 
fan, san`at, hunarlarni ravnaq topdirishnnng buyuk quroli ekanligini yaxshi
bilar 
edilar. Kitob insonga mehnat qilishga va yashashga yordam beradi. Inson aqli va 
hissiyotlariga kuchli ta`sir ko’rsatadi. Utgan asrlardayoq Herman (Arman) 
Vamberi «Alisher Navoiy asarlari har bir uzbek oilasida xazina» ekanligini 
hayratlanib yozgan edi. Ajoyib kitoblarning xazinalari xalqning o’zida, 
xonadonlarda saqlanar edi. Odamlar kitoblarni avaylab-asrab, keyingi avlodlarga 
etkazar edilar. Kitoblarni ko’chirib yozish, asrash va tarqatish juda katta savob ish 
hisoblanardi. CHunonchi, XIX asr va XX asr boshlarida Buxoro shahrida 20 ta 
uzbek va tojik olimining shaxsiy kutubxonasida 10 ming nusxa turli sohalarga doir 
qo’lyozma va toshbosma kitoblar saqlanar edi. Hozir shu qo’lyozma va toshbosma 
kitoblarning ko’pchiligi sobiq Itgifoq, Uzbekistan va Tojikiston sharqshunoslik 
institutlarining fondlarida saqlanmoqda., Faqat Uzbekiston Fanlar akademiyasi 
SHarqshunoslik institutida turli sohalarga oid 30 ming toshbosma asar 
saqlanmoqda. Bular orasida mohir hattotlar - kalligraflar ko’chirgan, falsafa, tarix, 
adabiyot, tabiiyot va boshqa sohalarga oid qo’lyozmalar bor. Lekin, feodalizm 
tuzumining ijtimoiy-iqtisodiy qonuniyati va talabiga ko’ra kitob ko’chirish va 
kitob to’plash ishlari hozirgidan boshqacha edi. Ruhoniylar hamma tabaqalarga 
mansub odamlarning shariatga, dini islomga zid asarlarni tarqatishiga yo’l bermas 
edilar
12
. Bunday qilganlar qattiq jazolanar edi. SHuning uchun ham aholida tabiiy 
fanlarga doir kitoblarga nisbatan diniy-mistik ruhdagi «Rashohat-aynul-hayot», 
«Tazkiratul-avliyo», 
«Xazinatul-asfiyo», 
«Safinatul-avliyo», 
«Mazoroti 
Samarqand» («Samariya»), «Sayqalnoma», «Me`rojnoma», «Maslakul-mutta-
qiyn», «Sabotul-ojizkiyn», «Abu Muslim», «Kimiyoi-saodat» kabi kitoblar ko’p 
bo’lar edi. Bu kitoblarda diniy-fantastik, ilmi-gayb (g’oyibot sirlari), avliyo va 
12
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997

---

28 
payg’ambarlarning ilohiy mo’`jizalari, oxiratdagi jannat rohatlari va do’zax 
azoblari tasvirlangan edi. Hokimlar diniy bilimlarni keng tarqatish uchun Ahmad 
YAssaviy, Sulaymon Baqirg’oniy (Bag’riqoniy), Jaloliddin Rumiy, So’fi Olloyor 
va boshqa mutasazviflarning ijodiy merosiga katta e`tibor berar edilar. Mir Olim 
Buxoriyning yozishicha, amir SHohmurod «... har madrasaga mudarris va har 
machitga imom tayinladi. Har bir tuman (rayon) da va shaharda ilohiyotchi 
olimlar... qozilar va raislar diniy rasm-rusmlarga, savdo-sotiq qoidalariga va 
soliqlar to’g’ri undirilishiga mutasaddilik qilar edilar. Bilimga tashna odamlar har 
tomondan Buxoroga oqib kelardi. Tez orada madrasalar talabalarga to’ldi. 
SHundan so’ng amir oddiy fuqarolarga ham dini-islom yo’l-yo’riqlarini o’rgata 
boshladi. Buxoro aholisining xudojuyligi, taqvosi ziyoda bo’ldi. So’ng tarixchi 
yozishicha, amir Haydar davrida dini-islom yanada ravnaq topgan. «SHu 
maqsadda u (amir Haydar) har yili darveshlar va aziz-avliyolarga nazr-niyoz uchun 
yuz ming tanga mablag’ ajratar edi.» Ammo, yuqoridagi dalillardan Buxoro 
xonligida faqat diniy kitoblar tarqalgan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. 
Xalqdan chiqqan taraqqiyparvar odamlar turg’unlik va jaholatga qarshi kurashib, 
xalq orasida ma`rifat tarqatdilar. Xalq orasida savodli kotiblar, hattotlar, noyob 
kitoblarni to’plovchilar va saqlovchilar ko’p edi. Ma`rifatli mana shu odamlar 
uzbek, tojik, ozarbayjon va boshqa xalqlarning ma`naviy, ruhiy boyliklarini qayta 
ko’chirish, to’plash va asrash bilan shug’ullandilar. Ular uzbek va tojik adabiyoti 
klassiklarining noyob durdona asarlarini avaylab to’pladilar. Masalan, ulug’ uzbek 
shoiri Alisher Na-voiyning «Mahbubul-qulub» asari zamonasining ma`rifatchilari 
Mir Olim Buxoriy tomonidan 1838 yilda, Ne`matillo YAqub Samarqandiy 
tomonidan 1844 yilda chiroyli naqshlar bilan qayta ko’chirilgan edi va hokazo. 
Samarqandlik mashhur naqqosh va kotib Mir Abdulhay 1825 yilda Navoiyning 
«CHor devon»ini, naqqosh Muqimxon Samarqandiy 1850 yilda olamga mashhur 
buyuk asar «Hamsa» ni chiroyli yozuvda qayta ko’chirgan edilar. XIX asrning’ 
birinchi yarmida ulug’ uzbek shoiri Alisher Navony asarlaridan tashqari yana 
Mashrab, Huvaydo, Sayqaliy, SHavqiy, Amiriy, G’oyibiy va boshqa shoirlarning 
asarlari ham husnixat bilan ko’p marta qayta yozib chiqilgan edi. Bu asarlar tez-tez 

---

29 
qayta 
ko’chirilib, 
qo’ldan-qo’lga 
o’tib 
yurardi. 
XIX asrning birinchi yarmida Muhammad Munis Xorazmiy 1854- 55- yillarda o’z 
devonini tuzish bilan ayni vaqtda Nizomiy, Sa`diy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy kabi 
ulug’ shoirlarning bayozlarini ham to’plagan edi. Ana shu devonlar hozir 
Uzbekistan Fanlar akademiyasi SHarqshunoslik ilmgohining qo’lyozmalar fondida 
saqlanmoqda. Kichik hajmdagi bu she`riy bayozlardan odatda ixlosmandlarning 
yig’inlarida foydalanar edilar. XIX asrda Buxoro xonligi hududida juda ko’p shoir, 
olim, hattotlar yashab, ijod qilganlar. Muhammad Rajab Buxoriy, qori Rahmatillo 
Vozix, Masixo Boysuniy, Afqori Buxoriy, Adriy Samarqandiy, Habibiy, YAkdil 
Mahmud qoriziy, «Tavorixi muluki ajam» («Eron erlari tarixi») ni ko’chiruvchi 
Mulla Muhammad YUsuf, Odilmurod Miriy, YUnusxo’ja Kotib, SHahrisabziy, 
Muhammad Amin Buxoriy, Muhammad Equb Buxoriy, Muhammad Mir Olim 
Buxoriy, Rahmonqulbek kotib Miroxur, Muhammad Farhod, Muhammad SHukur 
Kotib, Jaloliddin Buxoriy, Mullo Nasrullo Kotib kabi juda ko’p taraqqiyparvar 
olim va hattotlar yashar edilar. Ulardan ko’plari faqat asarlar yozibgina qolmasdan, 
balki ko’plab shogirdlar ham tayyorlaganlar. Ular g’ayrat bilan kitoblar tuplashgan 
va imkoniyatlariga qarab xalq orasida bilim, ma`rifat tarqatishga intilishgan. SHuni 
ta`kidlash lozimki, A. Navoiyning bizgacha etib kelgan
asarlari XIX asrning 
oxirida va XX asrning birinchi yarmida ko’chirilgan. Navoiy asarlaridan boshqa 
yana Sa`diy, Hofiz, Jomiy va SHarq adabiyotining boshqa klassiklari asarlari ham 
san`atkorona ko’chirilgan. Xususan 1818 yilda xattot Abdulla Xevaqiy «Devoni 
Hofiz» she`rlar to’plamini sharhlab tahlil etib, uni tojik tilida nasrda yozib chiqqan. 
Usha yili Jomiyning mashhur «Tuhfat-ul asror» asari, ozarbayjon shoiri Sohib 
asarlari, 1863 yilda Fazliyning devoni ko’chirilgan. Nasrullo Buxoriy hattotlik 
yo’li bilan xorazmlik shoir va olim Muhammad Xoksorning (1794-1801 y.) 
«Muntaxab al-lug’at» asaridan, Muhammad Rajab Buxoriy esa Mirzo Bedilning 
«Kulliyot»idan, Rahimbek Kotib 1780 yilda Fuzuliyning «Soqiynoma» asari va 
she`rlar to’plamidan, Muhammad Farhod (1806-1807 i.) Xusayn Voizning 
mashhur didaktik asari «Latoif va zaroif» dan nusxa ko’chirishgan. Zarafshon 
vodiysining shoir va yozuvchilari SHavqiy Kattaqo’r-g’oniy, Volai Samarqandiy, 

---

30 
Xiromiy va boshqalar original asarlar yaratibgina qolmasdan, balki uzlaridan oldin 
o’tgan mashhur kishilarning asarlaridan nusxa ko’chirganlar va tarjima qilganlar. 
Masalan, shoir Xiromiy forscha-hindcha hikoyatlarga o’xshash pandnoma ruhidagi 
qiziq asarlar yaratadi. Rahmatillo Vozix esa o’rta asrda yashab, ijod etgan arab 
shoiri va mutafakkiri Al-Mahdiyning asarlarini tojik tiliga tarjima qiladi. SHuni 
ta`kidlash zarurki, uzbek va tojik adabiyoti etuk namoyandalari o’z asarlarida 
zamonining ilg’or g’oyalarini ifodalashga intilishgan. Bu she`riyat, nasr va tarixiy 
xronikalarning eng yaxshi namunalari feodal hukmronligi zamonida zulmat ichra 
nur bo’lishgan. Ular-ning asarlari ijtimoiy adolat va insonparvarlik, vatanga 
muhabbat g’oyalari bilan sug’orilgan bo’lib, xalq ijodiyotini juda yaxshi aks 
ettirgan. Ular bizni bugungi kunda ham o’ziga maftun etadi. Ammo xalq yaxshi 
kurgan odamni hukmdorlar yomon ko’radi. Uzbek va tojik adabiyotining eng 
yaxshi, iqtidorli vakillari quvg’in va ta`qibga uchragan. Buxoro amirlari 
mutafakkirlarni quvg’in qilib qolmasdan, balki ularni zindonlarga solib 
qiynashganlar, hatto o’ldirganlar. Ular o’limidan keyin asarlarini yashirganlar va 
hatto yo’qotib yuborishgan yoki ular asarlari mazmunini o’zgar-tirishib, 
soxtalashtirganlar. Ularning asarlari diniy ruhdagi soxta xayollar yoki teskari 
fikrlar deb talqin etilgan. SHunday qilib, bu davrda feodal zulmi va dinning 
ahamiyati kuchaygan. G. Vamberining yozishicha, Buxoroda XIX asr o’rtalarida 
20000 dan ortiq qul bo’lgan. Biroq moddiy boyliklarni dehqonlar va erkin 
hunarmandlar yaratganlar. Buxoro xonligi bilan Rossiya o’rtasida madaniy 
aloqalar rivojlanganligi tufayli bizning vatandoshlarimizning ba`zi nodir asarlari 
Rossiyaning ilmiy markaziga jo’natilgan. Masalan, 1820 yilda Rossiya 
vakolatxonasining diplomatik missiyasi muvaffaqiyatli tamomlagandan keyin amir 
Haydar rus elchisi Negriga sovg’a sifatida «Tarixi Muqimxoniy» asarini beradi. 
Negri bu asarni Rossiya Fanlar akademiyasiga topshiradi. Bu asar Peterburg 
dorilfununining sharqshunos professori O.I.Senkovskiy tomonidan frantsuz tiliga 
tarjima qilinadi. SHuni eslatib o’tish kerakki, rus sharqshunos olimlari va o’z 
zamonining ilg’or kishilari, Urta Osiyo tarixchilari, faylasuflari, uzbek va tojik 
adabiyoti klassiklarining nodir asarlarini saqlash va to’plashda katta hissa 

---

31 
qo’shganlar. 1960 yilda bir guruh sovet delegatlari G. D. Mikluxo-Maklay, O. F. 
Akumushkin, V. V. Kuliev, M. A. Salohiddinov sharqshunoslarning XXV Xalqaro 
kengashida o’z ma`ruzalarida shu fikrni ta`kidlab o’tishgan. V. A. Ivanov 1915-
1916 yillarda Buxoroda fors-tojik adabiyotining juda katta kollektsiyasini 
to’playdi. Hozirgi vaqtda ular SSSR FA ning SHarqshunoslik ilmgohida 
saqlanmoqda. U asosan XVIII-XIX asrlarda qayta ko’chirilgan O’rta Osiyodagi 
qo’lyozmalardan iborat. Bu qo’lyozmalar XVIII-XIX asrlarda va hatto XX asr 
boshlarida O’rta Osiyoda keng tarqalgan adabiyotlardan iborat edi. Demak, bu 
adabiyotlarni o’rganish O’rta Osiyoning XVIII-XIX asrlardagi aholisining 
ma`naviy hayoti haqida fikr yuritish uchun zarur, hujjatli, aniq dalillar beradi. 
Buxoro xonligining, asosan XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya bilan 
chegaradosh bo’lgan davri tarixi Mirzo Salimbekning asarlarida o’z aksini topdi. U 
so’nggi Buxoro amirlari davrida yuqori mansablarni egallagan va shu bois Buxoro 
amirlari shaxsini ulug’lashga intilgan. Muallif asosan, xonlik siyosiy hayotining 
tashqi jihatlarini yoritib, xalq hayotini kam tasvirlagan. Mirzo Salimbek o’z asarida 
XIX asr ikkinchi yarmidan Rossiya-Buxoro munosabatlariga to’xtalib o’tgan 
bo’lsa-da, urush davridagi shaharlar aholisi ahvolini kam yoritgan. U Buxoro 
xonligiga qarashli, ruslar bosib olgan shaharlarni sanab o’tish bilan cheklanadi, 
Samarkand aholisining 1868 yil aprel’-mayidagi amirga qarshi ko’tarilishining 
asosiy sabablarini ochib bermaydi. U ruslar Samarqandni asosan eroniy beklar 
sotqinligi, «darvozalarni ochib» berganlari sababli egallashdi, deb hisoblaydi. 
Buxoro xonligi tarixi mirzo Abdul Azim Somiyning «Tarixi salotini mang’itiy» 
(«Mang’it 
hukmdorlari 
tarixi») 
asarida 
ham 
bayon 
etilgan. 
Sobiq Buxoro mansabdori Mirzo Abdulazim Somiyning asarida XIX asrning 
tarixiy voqealari, 1866-1868 yillardagi Rossiya-Buxoro urushi haqida keng 
ma`lumotlar, Samarqandga rus qo’shinlari hujumi oldidan Oqtepa qishlog’ida 
o’tgan harbiy kengashga oid faktlar bor. Boshqa zamondoshlariga qaraganda, u bu 
davr
voqealarini mufassalroq tasvirlagan. U jamiyatdagi turli siyosiy guruhlarnnng 
faoliyati natijalarini bayon qiladi. Jumladan u, 1868 yil aprelda amir Samarkand 
begi qilib tayinlagan SHerali Inoqning zulmiga qarshi xalq, qo’zg’olonini mufassal 

---

32 
yoritgan. Biroq, Mirzo Somiyning asari kamchiliklardan ham holi emas. Ularni L. 
M. Epifanova so’zboshisi va izohlarida ko’rsatgan. SHu bilan birga L. M. 
Epifanovaning ba`zi xulosalari bilan ham kelishib bulmaydi. Jumladan, uning 
so’zboshisi bilan tanishar ekanmiz, O’rta Osiyo tarixi uni chor Rossiyasining bosib 
olishn davriga bag’ishlangan Ahmad Donish asari mazmunan Mirzo Somiyning 
asaridan past qo’yiladi. L. M. Epifanova hisoblashicha na Ahmad Donish, na 
Mirzo Salimbek Samarqandni ruslar bosib olishi oldidan shahar aholisining 
SHerali Inoqdan juda noroziligi, rus qo’mondoniga murojaati xususida 
to’xtalishmaydi. L. M. Epifanova «So’zboshi» sida Salimbekning asariga to’g’ri 
baho berish bilan birga Ahmad Donishning Uzbekistan FA SHarqshunoslik 
ilmgohida saqlanayotgan «Tarjimat-ul-ahvoli amiroi Buxoroi SHarif az amir 
Doniyol to asri amir Abdulahad» asari mazmuniga nisbatan xato fikr aytgan. 
Aytib o’tish lozimki, Ahmad Donishning O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan 
bosib olinishiga bag’ishlangan asarlari turlicha. «Risolai tarixi», «Tarixcha», 
«Kichik tarix», «Risolai sayohat», «Risolai muxtasare az tarixi saltanati xonadoni 
mang’itiya» kabi nomlar bilan ma`lum, Buyuk ma`rifatparvarning barcha asarlari-
da mazkur davr voqealari bayon etilgan. L. M. Epifanovaning A. Donishga 
nisbatan aytgan fikri yana shuning uchun ham noto’g’riki, A. Donishning UzFA 
SHarqshunoslik ilmgohida 1937 rakami bilan saqlanayotgan 79 varaqdan iborat 
«Buxoroi sharifning amir Doniyoldan to amir Abdulahadgacha bo’lgan amirlari 
hayoti bayoni» asari qo’lyozmasi hijriy 1352, ya`ni 1933 pili Ibodulla Odilov 
tomonidan boshqa nusxasidan ko’chirib olingan edi. Bu nusxa sharqshunos olim 
A. Mirzaevning katta mehnati natijasida 1960 yili Dushanbeda nashr etildi. 
Bu asarni ba`zi olimlar A. Donishning ijtimoiy-siyosiy qarashlari o’zgarishi aks 
etgan «Risolai muxtasare az tarixi saltanati xonadoni mang’itiya» asarining eng 
to’la varianti deb hisoblashadi. Abdug’ani Mirzaevning ta`kidlashicha, 
«Tarjumatul-ahvoli amironi Buxoroi sharif az amir Doniyol to asri amir 
Abdulahad» qo’lyozmasi «Risolai muxtasare az tarixi saltanati xonadoni 
mang’itiya» asariga o’xshash emas, aksincha alohida mustaqil asar. U o’z 
mazmuni va nomiga kura ikkinchi asardan ancha farq qiladi. «Buxoroi sharifning 

---

33 
amir Doniyoldan to amir Abdulahadgacha bo’lgan amirlari hayoti bayoni» da 
haqiqatan ham Samarkand aholisining SHerali Inoqqa qarshi ko’tarilishlari va 
1868 yilgi boshqa voqealar hakida gapirilmaydi. Biroq, bundan shoshma-
shosharlik bilan xulosa chiqarish kerak emas. CHunki ran sanayu voqealarni 
shunchaki yozib ketishda emas, balki ularga va ularning natijalariga berilgan 
bahoda. Bu natijalarga ko’ra esa umumiy xulosalar chiqarish mumkin. 
Bizningcha L. M. Epifanova «Buxoroning mang’it amirlari qisqacha tarixi» bilan 
yaxshi tanish bo’lmagan. Unda A. Donish 1866- 1868 yilgi Rossiya-Buxoro 
munosabatlari, Erjar voqealari, Jizzaxning olinishi, Samarqand aholisi isyonlarini 
mufassal yoritib, amir Muzaffar va amaldorlarining maqtanchoqligini fosh etgan. 
U Buxoro amirligi mag’lubiyatining sababi amirlikning texnikaviy-iqtisodiy 
qoloqligida, deb to’g’ri ta`kidlaydi, Ruslarning Samarqandni egallashi sanasida 
ham Mirzo Somiy kabi, L. M. Epifanova ham noaniqlikka yo’l qo’ygan. Mirzo 
Somiy Jizzax olingach «15 kun o’tgach, qo’shinlar Ilon uti orqali Samarqandga 
yo’l olgani» ni yozadi. So’zboshida L.M. Epifanova bunday deb yozadi: «Somiy 
bu erda nohaq, bu voqealar o’rtasidagi farq 15 kun emas, bir necha oydir. Jizzax 
1866 yilning oktyabrida, Samarkand 1867 yilning mayida egallangan. Bunaqa fikr 
barcha adabiy va arxiv materiallariga zid keladi. Ma`lumki, Samarqand 1867 yilda 
emas, 1868 yilning 2 mayida egallangan. Buyuk ma`rifatparvar olim Ahmad 
Donishning (1827-1897 y.) ijodiy hayoti haqida keyinroq to’xtalib o’tish lozim. U 
O’rta Osiyo tarixida o’chmas iz qoldirgan kishilardan biridir. Uning ilmiy 
qiziqishlari qamrovi keng bo’lib, bu bois tirikligidayoq uning «Donish» taxallusiga 
«Muhandis» nomini qo’shib aytishardi. Peterburg gazetalaridan birida noma`lum 
muallifning «Buxoro elchixonasi» maqolasi e`lon qilingan edi. Unda Buxoro 
elchilarining 1874 yilning yanvarida Peterburgga etib kelgani haqida yoziladi. 
Maqolada Buxoro elchisi Abduqodirboy Dodhoga qisqacha tavsif berilgan. So’ng 
muallif yozadi: «Elchi huzurida ikki nafar mirzo bor: 1) mirzo Ahmad Uroq va 2) 
mirzo Abduvahob. Ulardan birinchisi 1869 yili ham Peterburgga kelgan va Rossiya 
haqida asarlar bitgan. U shoir, adabiyotchi va munajjim. U, buyuk knyaz’ xonim 
Mariya Aleksandrovnaning nikoh to’yi munosabati bilan qadimgi fors tilida she`r 

---

34 
yozgan edi. SHe`r bir vaqtning o’zida ham muvashshah, ham tarixdir. Har satrning 
boshlanish harflari «Mariya va Al’fred»ni, oxirgi harflari qo’shilganda nikoh yilini 
beradi». Demak, elchixona mirzolari Mirzo Ahmad Uroq va Mirzo Abduvahob 
edil ar. Bizni, Mirzo Ahmad Uroq - Ahmad Donish qiziqtiradi, albatta. Unga 
Peterburgga borib kelgach, taxminan 1871 - 1872 yillarda faxriy saroy unvoni 
«Uroq» berilgan edi. SHu bois, ulug’ ma`rifatparvarning ijodiy merosini o’rganish 
jarayonida Ahmad Donish (Donish taxallusi, otasining ismi Nosir) taxallusidan 
tashqari, uning Muhandis, Mir Ahmad, Mirzo Ahmad Uroq taxalluslari bilan 
bitilgan ba`zi asarlariga ham duch kelish mumkin. CHunki, u o’ta ijodkor bo’lib, 
qo’lga qog’oz va qalam olish imkoniyatini hech qo’ldan chiqarmas edi. SHubhasiz, 
sovet 
tadqiqotchilari 
Ahmad Donishning ilmiy qarashlarini o’rganish, 
umumlashtirish va yoritish bo’yicha katta ish qildilar. Uning bir qator asarlarini 
mamlakatimiz xalqlari tillarida chop etish bo’yicha katta ish qilindi. 
A. Donishning M. P. Osmanov va L. N. Demidchuk tojikchadan ruschaga o’girgan 
va R, Hodizodaning sharhlari bilan berilgan asarlari tarjimasi e`tiborga loyiqdir. 
Bu A. Donish asarlarining rus tiliga dastlabki jiddiy tarjima qilinishi edi. 
Tarjimaning tili sodda, keng o’quvchilar ommasiga tushunarli. Biroq shu bilan 
birga noaniq, shubhali o’rinlar ham bor. Masalan, R. Hodizoda Buxoro 
elchilarining (Ahmad Donish ham) Peterburgga kelishi sanasini 1857 yil 8 
yanvardan 1858 yilning 11-12 yanvari, deb noto’g’ri ko’rsatadi, boshqa asarda esa 
o’zi 
yana 
to’g’ri 
(1858 
yil 
9 
yanvar’) 
ko’rsatadi. 
Buxoro elchilarining Peterburgga ikkinchi kelishi sanasi ham noto’g’ri ko’rsatiladi, 
ya`ni 1859 yilning 2-3 noyabrlari, deyiladi, vaholanki to’g’risi -1869 yilning 2-3 
oktyabrlari. «Risolai tarix» tarjimasida ham bir necha noaniqliklarga yo’l 
qo’yilgan. 

---

35 

---

36 

---

37 
XULOSA 
Dunyoning zamonaviy, yagona va izchil manzarasini, shu jumladan 
insonning ilmiy nuqtai nazarini shakllantirish uchun tabiiy va gumanitar fanlar 
tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarni sintez qilish ayniqsa muhimdir. Ma’lumki, 
inson bir vaqtning o‘zida ham biologik, ham ijtimoiy mavjudotdir. Shu bilan birga, 
ijtimoiy 
jarayonda 
shakllana 
boshlagan 
kishilarning 
ijtimoiy 
munosabatlari biologik 
evolyutsiya guruhlarga 
moslashish 
shakli 
sifatida 
sub'ektlararo munosabatlarga asoslanadi va og'zaki muloqot yordamida amalga 
oshiriladi. Alohida inson shaxsiyati tashqi dunyo bilan moslashuvchan o'zaro 
ta'sirga kirishib, uni o'zgartirib, boshqa odamlar tomonidan tan olinishni istaydigan 
faol sub'ekt sifatida ishlaydi. Inson til va madaniyat bilan tanishligi tufayli aqlli 
bo‘ladi. Odamlarning ijtimoiy-madaniy munosabatlari sohasini nutq faoliyatisiz 
tasavvur qilib bo'lmaydi. Shuning uchun ushbu qo'llanmada inson jinsining 
biologik evolyutsiyasi masalalari bilan bir qatorda biologik shartlar va tabiiy 
tilning kelib chiqishi muammolariga katta ahamiyat beriladi. 
Hozirgi vaqtda tabiatshunoslikning insonni har tomonlama o'rganishga qo'shgan 
hissasini ortiqcha baholab bo'lmaydi. Insonni gumanitar o'rganishga kelsak, bu 
erda yaqin vaqtgacha gumanitar fanlar usullarining o'ziga xos xususiyatlarini 
asoslab beruvchi keng e'tirof etilgan nuqtai nazar hukmronlik qilgan. Ushbu 
pozitsiyaga ko'ra, "ruh fanlari", ya'ni gumanitar fanlarda tadqiqotchining individual 
pozitsiyasidan imkon qadar ozod bo'lgan "ob'ektiv" bilimlar ustuvor emas (bu 
tabiiy fanlarning usuli va maqsadidir. fan), lekin "tushunish". Nemis faylasufi, 
psixologi va madaniyat tarixchisi Vilgelm Dilthey: “Biz tabiatni tushuntiramiz, 
aqliy hayotni tushunamiz”.