2. боб. Шахс ахборот-психологик ҳавфсизлигининг ижтимоий-психологик хусусиятлари

3-жадвал
Ўқувчиларнинг характер акцентуацияси билан маъқуллаш мотивацияларининг ўзаро корреляцияси (ўқувчи ўғил болалар)

Шкалалар	Намойишкороналик	Гинахонлик	Майдакашлик	Қўзғалувчанлик	Оптимистлик	Даврийлик	Пессимистлик	Беқарорлик	Хавотирланувчанлик	Кўнгилчанлик	Экстравертлик	Интроветрлик
Мен ҳар бир ҳужжатни имзолашдан олдин уни диққат билан ўқийман	0,162	-0,604^**	-0,070	0,620^**	0,111	-0,306^*	-0,298^*	-0,258	-0,100	0,070	-0,401^**	0,427^**
Зарурат туғилганда мен бировга ҳеч иккиланмасдан ёрдам бераман	0,048	-0,033	0,179	-0,140	0,115	0,115	0,037	0,142	0,118	0,119	-0,086	0,205
Мен кийинишимни назорат қиламан	0,447^**	0,149	0,090	-0,122	-0,135	0,132	0,046	-0,331^*	-0,280^*	0,141	0,673^**	0,011
Мен уйдаги дастурхон атрофида ўзимни ҳудди меҳмондагидек тутаман	0,118	-0,077	0,237	0,214	0,007	0,038	-0,095	-0,074	0,265^*	0,518^**	-0,130	-0,152
Мен ҳеч қачон ҳеч кимни қаттиқ ёмон кўрмаганман?	-0,090	-0,007	0,011	-0,145	0,002	0,142	0,103	0,089	0,091	0,140	0,099	0,462^**
Мен ўзимга ишонмаганим учун айрим дамларда қилаётган ишимни ташлаб кетганман	-0,135	0,162	0,079	0,142	-0,049	0,139	0,580^**	0,155	0,114	0,201	0,009	0,518^**
Мен баъзида бирор киши ҳақида ғийбат қилишни хуш кўраман	0,135	-0,147	0,100	0,145	0,123	-0,133	0,100	0,316^*	0,291^*	-0,017	-0,114	0,005
Мен ҳар доим суҳбатдошимни у ким бўлишидан қатъий назар диққат билан тинглайман.	-0,115	0,025	-0,028	0,031	-0,214	-0,039	-0,169	-0,180	-0,174	0,401^**	-0,103	0,415^**
Ўзимни оқлаш учун ҳар хил баҳоналар ўйлаб топган пайтларим бўлган.	-0,134	0,230	0,658^**	-0,016	0,059	0,127	0,429^**	0,112	0,060	0,033	-0,195	0,515^**
Шундай пайтлар бўлганки, мен ўз айтганимни қилдириш учун қатъий бошқа одамнинг хатосидан фойдаланиб қолганман.	-0,135	0,394^**	0,045	-0,218	-0,179	0,174	0,119	0,127	0,306^*	-0,188	-0,144	0,309^*
Мен доим тезгина ўз хатоларимни тан оламан.	-0,027	-0,177	0,028	-0,095	-0,251	0,482^**	0,310^*	-0,012	0,097	0,132	0,107	0,074
Мен баъзида инсонни кечирмай, ёмонликка ёмонлик билан жавоб беришга ҳаракат киламан.	-0,205	0,171	-0,076	-0,052	-0,164	0,102	0,161	0,103	-0,245	-0,116	0,217	0,219
Шундай пайтлар бўлганки, мен ўз айтганимни қилдириш учун қатъий туриб олганман.	-0,171	0,156	-0,210	-0,083	-0,365^**	-0,271^*	-0,163^*	-0,224	-0,451^**	-0,472^**	0,155	-0,056
Ёрдамлашиб юборишни илтимос қилишганда менда ҳеч қачон ички қаршилик пайдо бўлмайди.	0,069	0,134	-0,102	0,207	0,225	-0,212	-0,170	0,120	0,001	-0,125	0,645^**	-0,013
Биров менинг фикримга қарши фикр билдирганда ҳеч қачон ҳафа бўлмайман.	-0,103	0,102	-0,043	-0,198	0,548^**	0,027	-0,032	-0,347^**	0,178	-0,123	0,101	-0,183
Узоқ сафарга чиқишдан аввал мен доимо ўзим билан нималарнидир оламан	0,137	0,217	-0,123	0,222	0,110	-0,127	-0,127	0,243	0,171	-0,114	-0,186	0,037
Шундай пайтлар бўлганки, мен бошқаларнинг муваффақиятларига ҳавас қилганман	-0,244	0,231	-0,178	0,064	-0,103	-0,123	-0,135	-0,124	-0,322^*	-0,243	-0,026	-0,151
Баъзида менга савол билан мурожаат қилган одамлар ғашимга тегади	-0,127	0,148	-0,181	0,244	-0,149	-0,067	-0,224	-0,215	0,686^**	-0,152	0,197	0,411^**
Одам билан бирор нохушлик рўй берса, мен баъзида ишига яраша жазосини олди, деб ҳисоблайман	0,254	0,145	0,195	-0,193	-0,100	-0,118	0,211	0,0147	0,012	-0,116	0,326^*	0,121
Мен ҳеч қачон ёқимсиз нарсалар ҳақида кулиб гапирган эмасман	-0,136	0,082	0,095	-0,048	0,452**	0,160	0,142	0,137	0,137	-0,258	0,124	0,147

Изоҳ: *р≤0,05; **р≤0,01
Эмпирик кўрсаткичлар ўсмир ва илк ўспиринлар вакилларига алоқадор бўлганлиги кўнгилчанг (r=0,401) ва интровертлар (r=0,415) ҳар доим суҳбатдошимни у ким бўлишидан қатъий назар диққат билан тинглашларини эътибордан четда қолдирмаслик муҳимдир. Агар уларда суҳбатдош томонидан
тақдим этилаётган маълумотларнинг қандай мазмунли эканлигини инобатга олмасликлари ва унинг таъсирига берилишлари сўзсиз суҳбатдошга тобе бўлишларини таъминлайди.
Циклотим (r=0,482) ва пессимистлар (r=0,310) ўзларига ишонч бўлмаслиги оқибатида ўзларини хатоларини тез тан олишларига сабаб бўлади. Бу ҳолат эса уларнинг бошқаларнинг таъсирига тушиб қолишга мойилликларини кўрсатади. Агар уларнинг ўзларига тобе ёки ўз йўриқларига туширмоқчи бўлган инсонлар енгил боғлаб олишлари мумкин бўлади.
Оптимист типдагиларга нисбатан билдирилган фикрларга салбий муносабат билдирган тақдирда ҳам ўзларининг ижобий фикрларига эга бўлиб қолар эканлар (r=0,548). Бу уларнинг ўзига ишончи ва ҳар қандай вазиятда ҳам ўзларининг имкониятларини намоён этишларида кузатилади.
Аммо хавотирланувчи (r=0,685) ва интроверт (r=0,411) ўқувчи ўғил болалар бирор бир киши баъзида менга савол билан мурожаат қилган одамлар ғашига тегишини қайд этганлар. Бундай ҳолатнинг устуворлиги айнан илк ўспиринлар уларнинг ички оламига кирмоқчи бўлган кишиларни ҳар доим ҳам қабул қилавермас эканлар.
Экстроверт типдагилар “одам билан бирор нохушлик рўй берса, мен баъзида ишига яраша жазосини олди, деб ҳисоблайман” тарзда муносабат билдиришга хайрихоҳ бўлмоқдалар (r=0,326). Бу ҳолни ҳам ижобий қабул қилиш мумкин. Ўқувчилар кундалик турмушда турли хил хатти-ҳаракатга мойил бўлган инсонларнинг хулқ-атвор натижалари ва унга бериладиган баҳони таҳлил эьтишга мойилдирлар.
Оптимистлар “мен ҳеч қачон ёқимсиз нарсалар ҳақида кулиб гапирган эмасман” (r=0,452) тарзда билдирилган фикрларини ижобий баҳолаш мумкин. Улар ҳар қандай воқеликдаги ҳолатлар, жараёнлар ва муносабатларга жиддий ёндашишларидан далолат бермоқда. Демак ўқувчи ўғил болалар фаолиятларида тўғрисидаги маълумотлар билан боғлиқ ҳолларда сўзсиз ўзларининг ҳам ижобий, ҳам салбий жиҳатлари билан боғланиб қолар эканлар. Бундай ҳолларда уларнинг атрофидаги катта ёшдагилар салбий муҳитга боғланиб қолишларидан огоҳ бўлишлари муҳимдир.
Эмпирик материалларнинг иккинчи қисмидаги таҳлиллар ўқувчи қизларнинг характер акцентуацияси билан маъқуллаш мотивациялари ўртасидаги корреляцияси аниқланди. Навбатдаги жадвал кўрсаткичлари ушбу ҳолатни ўзида мужассамлаштирган (4-жадвал).
Ўқувчи қизларнинг майдакашлик (r=0,644) ва хавотирланувчи (r=0,304) типлари мен ҳар бир ҳужжатни имзолашдан олдин уни диққат билан ўқийман тарзда мулоҳаза билдирганларида ижобий корреляцион боғлиқликлар кузатилди. Бу эса ҳар икка типдагилар маълум ҳаётий масалаларга ўта эҳтиёткорлик билан ёндашишларидан далолат бемоқда. Бу эса уларнинг айрим кескин вазиятларда ўзлари учун ижобий хулосага олиб келади.
Ўқувчи қизларнинг отимист (r=0,504) ва экстравертлар (r=0,478) зарур бўлганда ўзга инсонларга ёрдам қўлини чўзишни маъқул ҳисобламоқдалар. Бу корреляцион муносабатлар ўқувчи қизлар томонидан ёр сўраганлар конструктив мазмундаги кўмакка мухтож бўлсалар. Олқишлаш керак. Аксинча уларнинг ёрдам сўраганларнинг яширин мақсадлари деструктив характерга хос бўлса, афсусланишга олиб келади.
Оптимист типдаги мен кийинишни назорат қиламан мазмунидаги муносабатларининг ижобий корреляцига эгалиги (r=0,296) улар томонидан ҳар бир амалга ошириладиган хатти-ҳаракатлар эътибордан четда қолмаслиги ва назоратдалигини уқтирмоқда.
“Гинахонликка” мойил ўқувчи қизлардан “шундай пайтлар бўлганки, мен ўз айтганимни қилдириш учун қатъий бошқа одамнинг хатосидан фойдаланиб қолганман” (r=0,248), “мен баъзида инсонни кечирмай, ёмонликка ёмонлик билан жавоб беришга ҳаракат киламан.” (r=0,249), “шундай пайтлар бўлганки, мен ўз айтганимни қилдириш учун қатъий туриб олганман” (r=0,245).