2-bob. Ishsizlikni hal qilish bo’yicha iqtisodiy ko’rsatkichlar

2-bob.Ishsizlikni hal qilish bo’yicha iqtisodiy ko’rsatkichlar.
2.1 Ishsizlar sonini kamaytirish bo’yicha O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan ishlar.
2.2 Ishsizlikka chek qo’yish va yangi ish o’rinlarini yaratish.

2.1 Ishsizlar sonini kamaytirish bo’yicha O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan ishlar.
Ijtimoiy-mehnat munosabatlari - bu ushbu munosabatlarning subyektlari - yollanma xodim va ish beruvchi o‘rtasida davlatning ishtirokidagi obyektiv mavjud bo‘lgan, mehnat faoliyati sifatini tartibga solishga yo‘naltirilgan o‘zaro bog‘liq munosabatlardir. Ijtimoiy-mehnat munosabatlari bevosita mehnat jarayonining ishtirokchilari tomonidan ehtiyojlar, manfaatlar, qadriyatlar, mehnat faoliyatidagi vaziyatlar ta’sirida shakllantiriladi. Ijtimoiy-mehnat munosabatlari tizim sifatida ikki shaklga ega. Birinchisi - obyektiv va subyektiv darajada mavjud bo‘lgan amaldagi ijtimoiymehnat munosabatlari. Ikkinchisi - ijtimoiy-mehnat munosabatlarining institutsional, qonunchilik, qonun ijodkorligida o‘z ifodasining topishi. Ijtimoiy-mehnat munosabatlari tizimida uning quyidagi tarkibiy tuzilmalari farqlanadi (18.1-rasm): - ijtimoiy-mehnat munosabatlarining subyektlari (yollanma xodimlar, ish beruvchilar, ulaming uyushma, tashkilot sifatidagi vakillari, davlat); - ijtimoiy-mehnat munosabatlarining predmeti va ularning tuzilmasi (korxonadagi kadrlar siyosati, xodimlaming attestatsiyasi, mehnat faoliyatining nazorat va tahlil qilinishi, mehnat samaradorligini baholash va rag‘batlantirish); - ijtimoiy-mehnat munosabatlarining turlari (paternalizm, sheriklik, raqobat, birdamlik, subsidarlik, kamsitish, nizo). Yollanma xodim ish beruvchi bilan shartnoma tuzish orqali ijtimoiy-mehnat munosabatlariga kirishadi. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarining subyekti sifatida ehtiyojlari, manfaatlari va qadriyatlari mushtarak bo‘lgan xodimlar guruhi ham e’tirof etiladi. Yollanma xodimning ijtimoiy-mehnat munosabatlaridagi maqomi uning muayyan sifatlarga ega bo‘lishi kerakligini ham nazarda tutadi. Xodimning ushbu xislatlari uning yoshi, jinsi, ma’lumoti va malakasining darajasi, mobilligidan tashqari, ijtimoiy-mehnat munosabatlarida shaxsan ishtirok etishga tayyorligi va bunga qodirligini ham qamrab oladi. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarining quyidagi turlari farqlanadi (18.2-rasm): 1. Paternalizm - ijtimoiy-mehnat munosabatlarining asosan davlat yoki ish beruvchi (davlat yoki mulk egasi) tomonidan tartibga solinishiga asoslangan. Bu usulda yollanma xodimlarga «otalarcha g‘amxo‘rlik» ko‘zda tutilsa ham, u ko‘pincha ma’muriy-buyruqbozlik ko‘rinishiga ega bo‘ladi. 2. Sheriklik. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarining bu turi ko‘proq Germaniyaga xos. Bu davlatda mazkur munosabatlar huquqiy jihatdan mufassal mustahkamlab qo‘yilgan va ularda yollanma xodimlar, tadbirkorlar va davlat iqtisodiy-ijtimoiy vazifalami hal etishda sheriklar sifatida ko‘riladi. Sheriklikda kasaba uyushmalar faqat yollanma xodim manfaatini ko‘zlab ish tutmasdan, shuningdek, korxona ishlab chiqarishining, umuman, milliy iqtisodiyotning samaradorligini oshirish uchun kurash olib boradi. 3. Birdam lik- mehnat jamoasining mushtarak manfaatlariga asoslangan, ishlab chiqarish samaradorligiga erishish uchun umumiy mas’uliyat va o‘zaro yordamni nazarda tutadi. 4. .VwA.v/Ja/'M1. Bunda xodimning o‘zmaqsadlarigaerishishdavaijtimoiy-mehnat muammolarini hal etishda shaxsiy mas’uliyati asosiy rol o‘ynaydi. Subsidarlik, odatda, patemalizmga qarshi qo‘yiiadi. Agar xodim o‘z maqsadlariga erishish uchun kasaba uyushmalariga a’zo boisa, unga ijtimoiy-mehnat munosabatlarining birdamlik turi sifatida qaralishi mumkin. 5. Kamsitish - bu ijtimoiy-mehnat munosabatlari subyektlari huquqining noqonuniy cheklanishidir. Ushbu cheklashlar xodimning jinsi, yoshi, irqi, millati va boshqa belgilari bo‘yicha boiishi mumkin. Kamsitishda mehnat bozoridagi teng huquqlik prinsipi buziladi, bunday holat, shuningdek, kasbiy tayyorgarlik olishda, xizmat vazifasida ko‘tarilishda, imtiyozlar berilishida, ishdan bo‘shitilishda va boshqa holatlarda uchrashi mumkin. 6. Ix tilo f-ijtimoiy-mehnat munosabatlari ziddiyatlarining eng keskin ko‘rinishi hisoblanadi. Ixtilof mehnat nizolari, ommaviy ishdan bo‘shatish, ish tashlashlar tarzida namoyon boiadi. Ijtimoiy-mehnat munosabatlari milliy modellarining, asosan, uch modeli mavjud. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarining Yevropa modeli xodimlaming huquqiy himoyalanishi yuksak darajasi, mehnat huquqining qat’iy normalari, ijtimoiymehnat munosabatlarini tarmoq tariflari orqali tartibga solish, mehnatga haq tolash eng kam miqdori yuqori bolishining qonunchilik orqali o‘matilishi, ish haqi miqdorlari tabaqlanishi o‘rtasida farq katta emasligi xususiyatlariga ega. Aslida u Skandinaviya davlatlari - Shvetsiya, Norvegiya va Daniyaning milliy ijtimoiy-mehnat munosabatlariga xos. Bu o‘rinda Yevropa modeli Xalqaro mehnat tashkilotining talablari va tavsiyalariga muvofiqligi bilan ajralib turishini ham ta’kidlash lozim. Ammo keyingi yillarda ushbu mamlakatlarda ishsizlik darajasining ortib borishi, yoshlarning mehnat bozorida raqobatbardosh emasligi, mehnatga haq toiashning rag'batlantiruvchi roli pasayishi kabi salbiy holatlar mazkur modelning inqirozga yuz tutganidan dalolat bermoqda. AQSh, Buyuk Britaniya, Avstraliy va Yangi Zelandiyani faqat ingliz tiligina emas, shuningdek, ijtimoiy-mehnat munosabatlarining ingliz-sakson modeli ham birlashtirib turadi. Mazkur model mehnat va fuqarolik huquqining rivojlanganligi, ish bilan bandlikni boshqarishning va ishsizlikni tartibga solishning markazlashtirilgan tizimi mavjud emasligi, ish beruvchilarga yollanma xodimlami yollashda keng huquqlar taqdim etilganligi, korporativ va jamoaviy shartnoma munosabatlari modellarining amal etishi, ayni paytdatarmoqlar va mintaqalar miqyosida bunday munosabatlar tartibga solinmasligi, mehnatga haq toiashda tabaqalanish darajasining yuqoriligi, eng kam ish haqining qonunchilik y o ii bilan mustahkamlab qo‘yilmaganligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarining yana bir - Sharq modelining xususiyatlarini Yaponiya misolida ko‘rish mumkin. Ma’lumki, ushbu mamlakatda xodimlaming bir umrga yollash an’analari saqlanib qolmoqda. Shuning uchun ushbu modelda ish haqi va ijtimoiy toiovlaming miqdori muayyan bir firmadagi ish stajiga bogiiq boiadi. Yana bir xususiyat-malakasi past va yuqori malakali xodimlaming ish haqi o‘rtasidagi farqning katta emasligidir. Sharq an’anlariga ko‘ra, kunchiqar davlatida o‘z korxonasiga sadoqat birinchi o‘ringa qo‘yiladi. Shu bilan birga Yaponiyada ishsizlikning oldini olishga katta e’tibor beriladi. Buning uchun korxonalarda xodimlami bir firmadan boshqasiga ishga o‘tkazish, qisqartirilgan ish kuni va ish haftasiga o‘tish usullaridan foydalaniladi. 18.2. Davlat, ish beruvchilar va xodimlar o‘rtasida ijtimoiy sheriklik Davlat, ish beruvchilar va xodimlar (ulaming vakillari) o‘rtasidagi ijtimoiy sheriklik tripartizm nomini olgan. Tripartizmning (lot. «tripartitus» - «uch qismdan iborat») lug‘aviy ma’nosi ham ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tartibga solish jarayonida yollanma xodimlar va ish beruvchilar (ular vakillarining) hamda davlatning ijtimoiy sherikligi tizimini anglatadi. 1992-yilda Bryusselda boiib o‘tgan Yevropada tripartizmni amalga oshirish muammolari simpoziumining hujjatlarida «Tripartizm siyosiy demokratiya va bozor iqtisodiyoti, ayniqsa, erkinlik, plyuralizm prinsiplari hamda o‘zlariga taalluqli qarorlar qabul qilishda manfaatdor tomonlarning ishtiroki asosida ijtimoiy munosabatlarga 0‘tishdir»,1 deb keltirilgan. Tripartizm XX asrning boshida dastlab Yevropada shakllana boshlagan. Xususan, 1900-yilda Shvetsiyada kasaba uyushmalarning asosiy yetakchi milliy birlashmasi - Shvetsiya kasaba uyushmalarining markaziy birlashmasi (LO) tashkil topgan. Shundan ikki yil o‘tgach, ish beruvchilarning ham yetakchi milliy birlashmasi - Shvetsiya ish beruvchilarining birlashmasi (SAF) tashkil etilgan. 1906-yilda bu har ikki milliy birlashma bir-birlarining huquqlarini o‘zaro tan olgan. Shvetsiyada yollanma xodimlar va ish beruvchilarning davlat ishtirokidagi ijtimoiy sherikligining huquqiy asosi boiib 1938-yilda Shvetsiya hukumati ishtirokida Shvetsiya kasaba uyushmalarining markaziy birlashmasi bilan Shvetsiya ish beruvchi larining birlashmasi o‘rtasida imzolangan Saltshyobaden bitimi 1 Hethy L. Social Dialogue and the Expanding World. European Trade Union Institute, Bruxelles. 2001. - P. 6. 467 XVIII bob. Ijtim oiy-m ehnat m unosabatlari va ularning tartibga solinishi hisoblanadi. Shvetsiya tripartizmning mafkuraviy asosini o‘z mamlakatlarida har bir fuqaro teng huquqlar va teng imkoniyatlarga ega bo‘ladigan «umumiy farovonlik davlati»ni barpo etish tashkil etdi. Ushbu mamlakatda qaror topgan tripartizmning xususiyatlari quyidagilardan iboratdir: - har ikki yilda bir marta milliy darajada markazlashtirilgan tartibda jamoaviy shartnomalar tuziladi; - davlat jamoaviy-shartnomaviy jarayonda hakam rolini bajaradi va bahsli masalalar bo‘yicha kasaba uyushmalar bilan ish beruvchilar birlashmasi o‘rtasida bir bitimga kelinmasa, murosali qaror tayyorlaydi; - jamoaviy shartnomalar amal qilib turgan muddatda tomonlar ushbu shartnomalar qoidalariga amal qilayotgan bo‘lsa, davlat ularga nisbatan qo‘shimcha tartibga soluvchi choralami ko‘rmaydi; - tomonlaming imzolangan jamoaviy shartnomalaming to‘liq bajarishi mehnat nizolari kelib chiqmasligini kafolatlaydi1. Xalqaro mehnat tashkiloti davlat, ish beruvchilar va xodimlar (ulaming vakillari) o‘rtasidagi ijtimoiy sheriklik bo‘yicha qator konvensiyalar va tavsiyalar qabul qilgan. 1976-yilgi Uch tomonlama maslahatlashuvlar (xalqaro mehnat normalari) to‘g‘risidagi 114-konvensiya, 1981-yilgi Jamoaviy muzokaralar to‘g‘risidagi 154-konvensiya, Xalqaro mehnat konferensiyasi tomonidan 2002-yil 18-iyunda qabul qilingan Tripartizm va ijtimoiy muloqot to‘g‘risidagi rezolyutsiya shular jumlasidandir. Ushbu xalqaro hujjatlarda davlat, ish beruvchilar va xodimlar (ularning vakillari) o‘rtasidagi ijtimoiy sheriklikning asosiy prinsiplari belgilab qo‘yilgan. Ular quyidagilardan iborat: - tomonlarning tenghuquqligiprinsipi. U ham davlat, ham biznes, ham xodimlar tripartizmning har qanday organida tenglik asosida ishtirok etishlari shartligi hamda har qanday kamsitish, xuddi shuningdek, bir tomonga har qanday ustunlik berish taqiqlanishini nazarda tutadi; - tomonlarning manfaatlarini hurmat qilish va hisobga olish. Mehnat munosabatlarining o‘zi xodimlar va ish beruvchi laming manfaatlari turlicha bo‘lishini ko‘zda tutishi ma’lum. Shunga qaramasdan, tomonlar ular o‘rtasida paydo bo‘ladigan ziddiyatlami ushbu prinsip asosida hal etishlari kerak; - tomonlarning shartnomaviy munosabatlarda ishtirok etishdan manfaatdorligi. Bu, ayniqsa, davlatga taalluqlidir. Chunki davlat xodimlar va ish beruvchilaming manfaatlarini makrodarajada tartibga solishga da’vat etilgan; - davlatning ijtimoiy hamkorlikni demokratiya asosida rivojlantirishga ко ‘maklashishi. Ushbu prinsip, bir tomondan, davlatning tripartizmdagi hakamlik 1 D avlat, ish b e ru v c h ila r va x o d im la r o 'rta sid a ijtim oiy sheriklik rolini mustahkamlaydi, ikkinchi tomondan, tomonlaming sherikligi demokratik asosda boiishi zarurligiga urg‘u beradi; - tomonlor vakillarining vakolatlari. Ushbu prinsip tomonlar vakillarining jamoaviy-shartnomaviy muzokaralami olib borishda zarur vakolatlarga ega boiishlari shartligini nazarda tutadi; - majburiyatlarni qabul qilishning ixtiyoriyligi. Erishilgan kelishuvlaming ta’sirchanligi va samaradorligi ushbu prinsipga amal qilinishga bogiiq. Davlat ushbu prinsipni amalga oshirar ekan, qaysidir tomonning manfaatini hisobga olmaydigan yoki u tomonidan bajarishning imkoniyati boimagan talablami ilgari surishi mumkin emas; - jamoaviy shartnomalar, bitimlar bajarilishining shartligi. Bu prinsipsiz tripartizmning o‘zi amal etmaydi. Ammo bu masalada gap ixtiyoriy qabul qilingan majburiyatlar haqida boradi. Jamoaviy shartnomalar, bitimlar bajarilmasligi uchun javobgarlik prinsipi aynan shunga asoslangan; - jamoaviy shartnomalar, bitimlar bajarilishining nazorat qilinishi. Ushbu prinsipni amalga oshirish, ayniqsa, ish beruvchilar tomonidan suiiste’molliklaming oldini olish uchun muhimdir; - jamoaviy shartnomalar, bitimlar bajarilmasligi uchun javobgarlik. Ushbu prinsip jamoaviy shartnomalar, bitimlar bajarilmasligi uchun javobgarlik choralari belgilab qo‘yilishini talab qiladi. 0 ‘zbekistonda «Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida»gi qonun qabul qilingan. Unda «Ijtimoiy sheriklik davlat organlarining nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini, shu jumladan, tarmoq, hududiy dasturlami, shuningdek, normativhuquqiy hujjatlarni hamda fuqarolaming huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor boigan boshqa qarorlami ishlab chiqish hamda amalga oshirish borasidagi hamkorligidir»1, deb ko‘rsatilgan. Ijtimoiy sheriklar o‘rtasida ijtimoiy-mehnat munosabatlari, hal qilinishi lozim boigan masalalaming xususiyatlariga qarab bosh, tarmoq va hududiy (mintaqaviy) jamoa kelishuvlari tuziladi. Mamlakat miqyosida ijtimoiy-mehnat sohasida ijtimoiy sheriklik 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, 0 ‘zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi va 0 ‘zbekiston Savdo-sanoat palatasi o‘rtasidagi Bosh kelishuv asosida amalga oshiriladi. Bosh kelishuv ijtimoiy-iqtisodiy masalalar xususida kelishib siyosat olib borishning umumiy prinsiplarini belgilab beradi. Xususan, 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, 0 ‘zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi va Savdo-sanoat palatasi o'rtasida ijtimoiyiktisodiy masalalar buyicha 2017-2019-yillar uchun Bosh kelishuvda: 1 «Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida» 0 ‘zbekiston Respublikasining qonuni // 0 ‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami, 2014-y., 39-son, 488-modda. 469 XVIII bob. Ijtim oiy-m ehnat m unosabatlari va ularning tartibga solinishi - milliy iqtisodiyotni, mahalliy ishlab chiqarishni hamda tadbirkorlikni rivojlantirish; - xodimlaming huquqiy himoyasini ta’minlash; - mehnatga xaq to‘lashni takomillashtirish, aholining daromadlari va turmush darajasini oshirish; - mehnat bozorini rivojlantirish, aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish; - mehnat muhofazasi va xavfsizligini ta’minlash; - xodimlaming ijtimoiy kafolatlari va ijtimoiy himoyasini ta’minlash; - ayollar va yoshlar uchun qo‘shimcha kafolatlar berish; - ijtimoiy mulokot va ijtimoiy sheriklikni rivojlantirish masalalari o£rin olgan. Tarmoq kelishuvlari tegishli kasaba uyushmalari va ish beruvchilar (ularning birlashmalari) o‘rtasida, taraflarning taklifiga ko‘ra esa 0 ‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi bilan tuziladi. Tarmoq kelishuvlarida ijtimoiy sheriklar tarmoqni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini, mehnat shartlari va unga haq to‘lashni, tarmoq xodimlarining ijtimoiy kafolatlarini mustahkamlab qo‘yadi. Hududlarning xususiyatlari bilan bogiiq bo‘lgan muayyan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilish shartlarini belgilaydigan hududiy (mintaqaviy) kelishuvlar tegishli kasaba uyushmalari, ish beruvchilar (ularning birlashmalari) hamda mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari bilan tuziladi. Bosh, tarmoq va hududiy (mintaqaviy) jamoa kelishuvlarida: - mehnatga haq to‘lash, mehnat shartlari va uni muhofaza qilish, mehnat va dam olish tartibi; - narxlaming o‘zgarib borishiga, inflyatsiya darajasiga, kelishuvlarda belgilab qo‘yilgan ko‘rsatkichlarning bajarilishiga qarab mehnatga haq tolashni tartibga solish mexanizmi; - eng kam miqdori qonun hujjatlarida nazarda tutiladigan kompensatsiya tarzidagi qo‘shimcha toiovlar; - xodimlaming ishga joylashishiga, ularni qayta o‘qitishga ko‘maklashish; - ekologiya jihatidan xavfsizlikni ta’minlash hamda ishlab chiqarishda xodimlaming sog‘lig‘ini muhofaza qilish; - xodimlar hamda ulaming oila a’zolarini ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha maxsus tadbirlar; - davlat korxonalarini xususiylashtirish chog‘ida xodimlaming manfaatlariga rioya qilish; - yoshlar (shu jumladan o‘n sakkiz yoshga tolmagan shaxslar) mehnatidan foydalanish maqsadida ular uchun qo‘shimcha ish joylari tashkil etuvchi korxonalarga beriladigan imtiyozlar; 470 - ijtimoiy sheriklik hamda uch taraflama hamkorlikni rivojlantirish, jamoa shartnomalarini tuzishga ko‘maklashish, mehnat nizolarining oldini olish, mehnat intizomini mustahkamlash to‘g ‘risidagi qoidalar nazarda tutiladi. Bosh, tarmoq va hududiy (mintaqaviy) jamoa kelishuvlarining bajarilishi bevosita taraflar yoki ular vakolat bergan vakillar, shuningdek, 0 ‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligining tegishli organlari tomonidan tekshirib turiladi. . Ijtimoiy-mehnat munosabatlarida davlat-xususiy sherikligining roli Davlat-xususiy sherikligi davlat va xususiy biznesning teng huquqli va o‘zaro manfaatli hamkorligidir. Davlat aholiga va iqtisodiy agentlarga infratuzilma va ijtimoiy yo‘naltirilgan tarmoqlar xizmatini taqdim etish hajmini oshirish va sifatini yaxshilashdan manfaatdordir. Xususiy biznes bilan sheriklik tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish hajmini ko‘paytirish, byudjet mablag‘larini tejash, iste’mochilar ehtiyojlarini samarali qondirishhamdadavlatxususiy investitsiyalarsiz amalga oshira olmaydigan loyihalami bajarish imkonini beradi. 0 ‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh. Mirziyoyev «... iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sirlami qisqartirish va bozor mexanizmlaridan keng foydalanish kerak. Ya’ni davlat ishtirokidagi biznes tuzilmalarini tashkil etishni cheklash, bu borada bozorga xos mexanizmlami ishlab chiqish, davlatning ayrim funksiyalarini xususiy sektorga o‘tkazish darkor»ligini1, ya’ni davlat-xususiy sherikligini rivojlantirish zarurligini ta’kidlagan. Xususiy biznes ham davlat bilan sheriklikdan manfaat ko‘radi. Bunday hamkorlik tufayli u ijaraga olishi yoxud xarid qilishi kerak bo‘lgan obyektdan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lish asosida daromad topadi. Bunday hamkorlik, shu bilan birga, uning barqaror ravishda foyda olishini ta’minlaydi. Eng muhimi - bozor raqobati sharoitlarida xususiy biznes kafolatli davlat buyurtmalariga yoki davlat tomonidan iste’molchilarga tovarlar va xizmatlar yetkazib berish bozoriga egabo‘ladi. Davlat-xususiy sherikligi deganda, ijtimoiy ehtiyojlami qondirish uchun biznesning har qanday resurslaridan foydalanish nazarda tutiladi. Bunda ushbu resurslar xususiy biznesning kapitali, nou-xausi, hatto menejerlaming tajribasi ham bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy ehtiyojlar deyilganda esa har bir davlat uchun muhim hisoblangan yo‘l qurilishi, turar joy kommunal xo‘jaligi, umuman, ijtimoiy infratuzilma, shuningdek, aloqa yoki ko‘chmas mulk kabi tijorat sektorlari ham tushuniladi. Davlat-xususiy sherikligida davlatning xususiy biznes bilan o‘zaro munosabatlarining boshqa shakllaridan farqlanadigan qator xususiyatlar mavjud. Ularga quyidagilar kiradi: - tomonlarning huquqiy jihatdan majburiy hisoblangan bitimlar tuzishi; - loyihani amalga oshirishda birgalikda ishtirok etishi; - davlat va xususiy biznes resurslarinining birlashtirishi. Masalan, xususiy sherik o‘z zimmasiga maktabgacha ta’lim muassasasini barpo etish va jihozlash majburiyatini oladi, davlat esa bu obyekt uchun yer maydoni ajratadi, loyiha-smeta hujjatlarini tayyorlab beradi, xarajatlaming bir qismini qoplaydi; - bitim o‘rta yoki uzoq - 3 yildan 30 yilgacha (keyinchalik uzaytirish muddati ko‘zda tutilgan holda) muddatga tuziladi; - tavakkalchiliklar birgalikda zimmaga olinadi; - xususiy sherik bitimda ko‘zda tutilgan obyektni barpo etgandan so‘ng undan foydalanish va xizmat ko‘rsatish huquqiga ega bo‘ladi; - xususiy sherik tanlov orqali tanlanadi. Davlat-xususiy sherikligi munosabatlari qadim davrlardan boshlab ma’lum. Yaqin o‘tmishda ana shunday o ‘ta mashhur loyihaga Suvaysh kanali qurilishini misol qilib keltirish mumkin. 1855-yilda tadbirkor Ferdinand de Lesseps Misr rahbariyatidan Qizil va 0 ‘rtayer dengizini birlashtiradigan kanal qurilishi uchun konsessiya huquqini qo‘lga kiritadi. Bunda u tomonidan tuzilgan «Suvaysh kanali umumkompaniyasi» chiqarilgan aksiyalarining 44 foiziga, Misr hukumati 53 foiziga, fransiyalik tadbirkorga tegishli 3 foizga boshqa mamlakatlar ega bo‘ldi. Shartnomada aksiyadorlar kanaldan foydalanishdan tushadigan foydaning 75 foizini, Misr hukumati 15 foizini, kompaniya asoschilari 10 foizini olishi ko‘zda tutildi. Kanal qurilishi 11 yilda nihoyasiga yetdi. Suvaysh kanali 1956-yilda Misr tomonidan natsionalizatsiiya qilindi. Hozirgi paytda kanal mamlakat g ‘aznasiga valyuta tushumlari bo‘yicha asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Ikkinchi ana shunday buyuk konsessiya Aleksandr Gyustav Eyfel tomonidan amalga oshirilgan loyiha bo‘ldi. Minora loyihasining muallifi Eyfel 1887-yilda Parij munitsipaliteti bilan shartnoma tuzgan. Ushbu bitimga muvofiq, Eyfel minorani 25 yilga ijarga olgan. Eyfel minorasining barcha xarajatlari 25 foizini subsidiya qoplagan. Eyfel minorasi qurilishi qisqa muddatda o‘zini oqlab, ko‘p yillardan beri Parij munitsipalitetiga katta daromad keltirmoqda1. Xalqaro loyihalarni moliyalashtirish assotsiatsiyasi (International Project Finance Association) xalqaro tajribadan kelib chiqqan holda davlat-xususiy sherikligining uch turini ajratib ko‘rsatadi: 1. Davlat korxonalariga xususiy biznesni jalb qilish2. Davlatning xususiy sherik tomonidan taqdim etiladigan yuqori sifatli xizmatlarini uzoq muddatga xarid qilish majburiyati. Bunday bitimlar konsessiya yoki franchayzing mexanizmlari orqali tuziladi va qoidaga ko‘ra, xususiy sherik tomonidan faqat bunday xizmatni taqdim etishgina emas, shuningdek, davlatga taqdim etadigan aktivlarini saqlab turish hamda taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini pasaytirmaslik uchun zarur bo‘lgan yangi aktivlami jalb qilish ham ko‘zda tutadi. 3. Sheriklik bitimlari. Bunday hamkorlik kelishuvlarida davlat uchun xususiy sherikning tajribasi va uning moliyaviy imkoniyatlari davlat aktivlaridan foydalanish nazarda tutilgan loyihalar uchun hayotiy zarurat hisoblanadi1. XX asrningboshlarida turli mamlakatlardatemirvaavtomobilyo11ari,ko‘priklar, elektr stansiyalari va boshqa muhim obyektlar ham xususiy tadbirkorlaming mablag‘lari hisobiga barpo etilgan. Davlat-xususiy biznes sherikligida tadbirkorlar o‘zlari kiritayotgan investitsiyalarr katta daromad keltirishini hisobga olgan holda jiddiy tavakkalchiliklarni o‘z zimmasiga olganlar. 1980-yillar davlat-xususiy sheriklik nihoyatda jadal rivojlangan davr bo‘ldi. Barqaror iqtisodiy o‘sish va aholi sonining ko‘payishi davlatdan ijtimoiy infratuzilmalarni jadal rivojlantirish, energetika quwatlarini oshirishni talab qilgan. Ayni paytda davlat mas’ul bo‘lgan xizmatlar, birinchi navbatda, sog‘liqni saqlash, ta’lim, transport, kommunal xizmat sohalariga aholining ehtiyoji ham ortgan. Natijada, davlatlar byudjet mablag‘larining taqchilligi sababli aholining ushbu xizmatlarga ehtiyojini qondirishning hamisha ham uddasidan chiqa olmagan. Avvalgi yillarda davlat-xususiy sherikligi sohasida orttirilgan tajriba ana shu jiddiy ijtimoiy muammoni muvaffaqiyatli hal etish imkoniyatini yaratdi. Davlatxususiy sheriklik, ayniqsa, Buyuk Britaniyada rivojlangan. Bu mamlakatda davlatning aholiga ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish vazifasini oshirish maqsadida maxsus qonun bilan «Xususiy moliyaviy tashabbus» («Private Financing Initiative - PFI») tashkil etildi. Ushbu tuzilma xususiy sektoming o‘z resurslari hisobiga ijtimoiy obyektlami barpo etishi va ulardan muayyan davr davomida foydalanishlarini qo‘llab-quwatlab turdi. Bunday davlat-xususiy sherikligi barpo etilgan obyektlardan foydalanish hisobiga kiritilgan investitsiyalami qoplashga asoslangan edi. Ba’zi holatlarda xususiy biznesning ijtimoiy obyektlami barpo etish uchun xarajatlari davlat byudjetidan to‘lovlar hisobiga qoplanadi. AQShda davlat ma’murlari bilan xususiy biznes vakillarining kooperatsiyasi munitsipal darajada keng qoilaniladi. Bu yerda tashkil etilgan Davlat-xususiy sherikligi bo‘yicha milliy kengash (National Council for Public-Private Partnership) ma’lumotlariga ko‘ra, AQShdagi shaharlarning 23 tadan 65 tagacha munitsipal xizmatlari xususiy biznes bilan hamkorlikda ishlaydi. Shahar ma’murlariningbunday loyihalarda ishtirok etishi ularga byudjet mablag‘larining 20 % dan 50 % gachasini tejash imkonini bermoqda1. Birlashgan Millatlar Tashkiloti ham ijtimoiy sektorda byudjet mablag‘lari yetarli boimagan hozirgi sharoitlarda aholi ehtiyojlarini qondirish uchun davlatxususiy sherikligini amalga oshirish juda muhim, deb hisoblaydi. Shuning uchun ham u tobora ommalashib bormoqda va hozirgi paytda 130 tadan ko‘proq davlatda foydalanilayapti. Bu milliy iqtisodiyot infratuzilmalariga zarur investitsiyalaming 15-20 foizini jalb etishga imkoniyat yaratmoqda. 0 ‘zbekistonda ham davlat bilan xususiy sektoming hamkorlik tajribasi mavjud. Uning eng ommalashgan shakllaridan biri mahsulotni taqsimlash asosidagi hamkorlik hisoblanadi. Davlat-xususiy sherikligining ushbu shakli mamlakat moddiy resurslari dan foydalanishga chet el investitsiyalarini jalb qilishda o‘z samarasini ko‘rsatmoqda. Mahsulotni taqsimlash to‘g‘risidagi bitimlar Rossiyaning «Lukoyl» va «Gazprom», Xitoyning «CNPC», Janubiy Koreyaning «KNOC», «KOGAS» va boshqa davlatlaming kompaniyalari bilan tuzilgan. Natijada, ushbu bitimlar asosida milliy iqtisodiyotga xorijiy xususiy kompraniyalardan 8 mlrd AQSh dollari miqdorida investitsiyalar jalb etildi. Mamlakatda davlat-xususiy sherikligi sohasida faol qoilanilayotgan yana bir shakl - erkin iqtisodiy zonalardir. Ular yangi, yuqori texnologiyalarga asoslangan, zamonaviy raqobatbardosh, eksportga moijallangan tayyor sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish, muhandis-kommunikatsiya, yol-transport, ijtimoiy infratuzilma va logistika xizmatlarini jadal rivojlantirishni ta’minlash uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet el investitsiyalarini jalb etish imkonini bermoqda. Keyingi 15 yil davomida davlat-xususiy sherikligi doirasida 8 ta yirik loyiha amalga oshirilib, ularga 800 million AQSh dollariga yaqin xususiy biznes mablagiari sarflandi. Xususiy biznes ijtimoiy infratuzilmalarga, asosan, turarjoy kommunal xizmatiga keng jalb etilmoqda. Bundan mamlakatda 150 taga yaqin aholiga ta’mirlash, avariya-dispetcher xizmatlari ko‘rsatish bilan mashg‘ul ixtisoslashgan boshqaruv kompaniyalari faoliyat ko‘rsatayotganligi ham dalolat beradi. Ana shunday hamkorlik ushbu mamlakatdagi aksiyadorlik kompaniyalari ga iste’mochilarga tabiiy gaz sotish va aholidan toiovlami olish funksiyalarini taqdim etish shartnomalarini tuzishga imkoniyat yaratdi. « 0 ‘zbekenergo» aksiyadorlik kompaniyasi esa Toshkent shahrining Bektemir tumanida elektr energiyasini taqsimlash va sotish uchun mustaqil operatomi tanlash maqsadida tanlov o‘tkazdi. Hozirgi paytda Namangan, Andijon va Samarqand viloyatlarida ham elektr energiyasini sotish uchun xususiy operatorlami jalb qilish choralari ko‘rilmoqda.