2. Бир-биридан бирор масофада (дипол елкаси) жойлашган иккита тенг, лекин

3. Биологик жараёнлар кинетикаси - тирик тузилмаларда (молекуляр - биоценоз) кечадиган, турли табиатга эга жараёнларнинг вақт эътибори билан кечиши, бошқача айтганда, шу хил жараёнларнинг амалга ошиш тезликлари ва бу тезликларга ташқи омилларнинг таъсирини текшириш орқали, уларнинг бошқарилиш механизмларини ўрганиш билан шуғулланадиган биофизика соҳасидир. Реакцияга киришувчи модда ёки моддалар концентрациясининг вақт эътибори билан камайиши ёки реакция натижасида ҳосил бўлдиган маҳсулот миқдорининг ошишини ифодалайди. Массалар таъсири қонунига биноан, реакция тезлиги реакцияга киришувчи моддалар концентрациясига пропорционал.
Мазкур қонун ва реакцияларнинг молярлиги асосида, моно-, би- ва тримолекуляр реакциялар кинетик тенгламалари шакллантирилган.
22-VARIANT
1. . Hujayra membranasi hujayra sitoplazmasini tashqi muhitdan yoki membranadan ajratib turadi. Hujayra membranasi o'ziga xos funktsiyalarning to'g'ri bajarilishini, hujayralararo kontaktlarning o'ziga xosligini va immun namoyon bo'lishini ta'minlaydi va elektr potentsialidagi transmembran farqini qo'llab-quvvatlaydi. U kimyoviy signallarni - gormonlar, vositachilar va boshqa biologik faol komponentlarni idrok eta oladigan retseptorlarni o'z ichiga oladi. Ushbu retseptorlar unga yana bir qobiliyatni beradi - hujayraning metabolik faolligini o'zgartirish. Hujayra membranasining tarkibiy qismlari lipidlar va oqsillardir.Lipidlar: fosfolipidlar, fosfatidiletanolamin, sfingomiyelin, fosfatidilinositol va fosfatidilserin, glikolipidlar. Lipidlarning ulushi 40-90% ni tashkil qiladi.Oqsillar: periferik, integral (glikoproteinlar), spektrin, aktin, sitoskeleton.Asosiy tuzilish elementi fosfolipid molekulalarining ikki qavatli qatlamidir. унипорт - битта модданинг мустақил транспорти (Масалан, О₂ нинг ҳужайрага кириши),симпорт - икки хил модданинг бир йўналишдаги биргаликда ташилиши (Масалан, қандлар ёки аминокислоталарнинг Nа⁺ билан биргаликда ҳужайрага кириши),антипорт - икки хил модданинг боғланган ҳолда қарама-қарши йўналишда мембрана орқали ташилиши (Масалан, АТФ^4- билан АДФ^3-нинг митохондрия ички мембранаси орқали қарама-қарши йўланишдаги антипорти). Пассив транспорт - модданинг қўш қават орқали кимёвий (ноэлектролитлар) ёки электрокимёвий (ионлар) потенциал градиенти йўналишидаги ( < 0), яъни потенциал кам томонга йўналган диффузиясидан иборат. Актив транспорт - энергия сарф этилиши билан бориб, кимёвий ёки электрокимевий потенциал ( = 0 еки  > 0 ) градиентига қарши йўналишда амалга ошади. Унинг энергия манбаи АТФ ҳисобланади
2. Fotokimyo — kimyoning yorugʻlik taʼsirida sodir boʻladigan reaksiyalarni oʻrganuvchi boʻlimi. F. optika va optik nurlanish bilan chambarchas bogʻliq. F.ning ilk krnunlari 19-asrda paydo boʻldi (Grotgus qonuni, Bunzen qonuni). F. 20-asrning 1-choragida Eynshteyn qonuni eʼlon qilingandan keyingina mustaqil fan sifatida tashkil topdi. Modda molekulasi yorutlik kvantini yutganida asosiy holatdan uygʻongan holatga oʻtadi va kimyoviy reaksiyaga kirishadi. Bu dastlabki reaksiya (fotokimyoviy reaksiya) mahsuloti koʻpincha oxirgi mahsulotlarning hosil boʻlishiga olib keluvchi turlicha ikkilamchi reaksiyalarda qatnashadi. Shu nuqtai nazardan F.ni yorugʻlik kvantlarini yutganda hosil boʻladigan uygʻongan molekulalar kimyosi deb taʼriflash mumkin. Uygʻongan molekulalarning talaygina yoki bir qismi koʻpincha fotokimyoviy reaksiyaga kirishmay, turlicha dezaktivatsion fotofizikaviy jarayonlar natijasida asosiy holatiga qaytadi. Ushbu jarayonlar koʻpchilik hollarda kvant yorugʻlik chiqarish (fluoressensiya yoki fosforessensiya) bilan sodir boʻladi.
Molekulalarning dissotsilanib atom va radikallar hosil qilishi gaz fazasidagi fotokimyoviy reaksiyaga yaqqol misol boʻla oladi. Mas, kislorodga qisqa toʻlqinli ultrabinafsha nurlar taʼsir etganida hosil boʻlgan uygʻongan O2 molekulalari erkin atomlarga dissotsilanadi Fotokimyoviy reaksiyalar mexanizmini tekshirishning eng samarali usullaridan biri impuls fotolizdir. Bu usulning mohiyati reaksiya aralashmasiga qisqa muddatli, lekin kuchli yorugʻlik nuri taʼsir ettirib yuqori konsentratsiyali uygʻongan molekulalar hosil qilishdan iborat. Bunda hosil boʻlgan qisqa muddat mavjud boʻluvchi zarralar (aniqrogʻi — uygʻongan holatdagi molekulalar, yuqorida aytib oʻtilganidek, fotokimyoviy reaksiyaning birlamchi mahsulotlari) "zondlovchi" nurni yutishga qarab aniqlanadi. Zarralarning nur yutishi va ularning vaqt boʻyicha oʻzgarishi fotokoʻpaytirgich va ossillograf yordamida qayd qilinadi.
3. Gidrofob qoplamalar -gidrofil (suv bilan yaxshi taʼsirlashadigan) materiallar sirtiga yupqa qatlamda beriladigan suv oʻtkazmaydigan moddalar. Materiallarga gidrofoblash eritmalari, emulsiyalari yoki bugʻlari bilan ishlov berib, monomolekulyar satlam yoki yupqa parda koʻrinishidagi G. q. hosil qilinadi. Bunday G. q. suv bilan kam taʼsirlashib, material sirtida mustahkam oʻrnashib qoladi. Gidrofoblagichlar sifatida yogʻli kislotalarning hamda mis, alyuminiy, sirkoniy va b. metallarning tuzlari, organik birikmalar ishlatiladi. G. q. turli materiallar (metall, yogʻoch, plastmassa, charm, tolali materiallar)ni suvning yemiruvchi yoki namlash taʼsiridan himoya qiladi. Mashinasozlik, qurilish va toʻqimachilik sanoatida keng qoʻllaniladi. Atom (kovalent) bogʻ —- kimyoviy xossalari jihatidan bir-biriga oʻxshash yoki xossalari bir-biriga yaqin boʻlgan atomlar oʻrtasidagi bogʻ. Bu bogʻ har qaysi atomdan bittadan elektron oʻzaro taʼsir etib, shu atomlarga tegishli birlashtiruvchi elektron juftligini hosil qilishi natijasida yuzaga keladi. Bu bogʻ oddiy moddalarning (H₂, O₂ va b.), murakkab moddalarning (CH₄, H₂O, NH₄Cl va b.) va organik birikmalarning molekulalariga xos. Kovalent bogʻlar 2 atom uchun umumiy boʻlgan elektronlarning 2 jufti bilan yuzaga kelsa — qoʻshaloq, 3 jufti bilan yuzaga kelsa — uchlik kovalent bogʻ deb ataladi; Struktura formulalarda ular 2 ta yoki 3 ta chiziqcha bilan koʻrsatiladi. Masalan, H₂C=CH₂ — etilen, HC≡CH — atsetilen, H—C≡N — vodorod sianid

23-VARIANT
1.t inchlik potensiali(membrana potensiali)- tinch holatda hujara membranasi ichki va tashqi qismlarining elektrik potensial holati . Tinch holatda TP- nerv hujayralarida – 50-80 mV , skelet mushaklarida- 30-90 mV, silliq mushaklarda -30-70mV , yurak mushaklarida-80-90mV bo’lishi mumkin ( adabiyotlarda bu ko’rsatkichlar bir xil emas!!!). Tinch holatda hujayra membranasi tashqi tomoni “+”, ichki tomoni “-“ zaryadlangan bo’ladi. Buni ta’minlashda hujayra ichki va tashqi qismidagi ionlar nisbati va ion kanallari hamda nasoslari ishtirok etadi Ҳужайра ичида ва ташқи томонида ион- лар концентрациясининг тенг эмаслиги ва мембрананинг турли ионларга нисбатан ўтказувчанлигининг ҳар хил бўлиши ҳужайра цитоплазмаси ва ташқи муҳит орасида электр потенциал ҳосил бўлишига олиб келади. Ҳужайранинг тинч ҳолатида ҳосил бўладиган электр потенциалга тинчлик потенциали дейилади. Нерв ҳужайралари ва толаларининг ички электр потенциали тинч ҳолатда -70 мв га тенг. Тинчлик потенциали асосан К+ ионларининг ассиметрик тақсимланишига боғлиқ. К+ ионининг мувозанатли потенциали унинг қарама-қарши оқимлари тенглашгандан кейин ҳосил бўлиб, Нернст формуласи билан ифодаланади: ЕК=RT/F ln [К+]ташқи / [К+]ички
2. Ҳар бир электрон ўз ўқи атрофида айланувчи (spinning) зарядли заррачадир. Барча электронларнинг спин катталиклари бир хил бўлсада, у фазода турли йўналганликка эга: спин маҳаллий магнит майдонига параллел ёки антипараллел йўналган бўлиши мумкин.Молекуляр орбиталлардаги барча электронларнинг спинлари антипараллель жойлашиб жуфтлашган. Шунинг учун молекуланинг тўла спини 0 га тенг бўлиб, бундай молекула синглет ҳолатда бўлади. Демак, молекуланинг асосий ёки қўзғалган ҳолати, айнан ўша синглет ҳолат бўлиб, электронлар минимал энергияга эга орбитада жуфтлар ҳосил қилиб жойлашади
S+1 формула орқали тасвирланиб, бу ерда S – атом ёки молекуланинг тўла спинини ифодалайди. Масалан, S=0 бўлса, барча электронлар спинларининг магнит майдон йўналишига нисбатан ҳосил қиладиган проекциялари бир-бирини тўла йўқотади ва спин мультиплетлиги формулага биноан (2.0+1)=1 га тенг бўлади. Молекуланинг бундай ҳолати синглет ҳолат номи билан юритилади. Бордию S=1 бўлса, спин мультиплетлиги 3 га (2.1+1=3) тенг бўлиб, триплет ҳолат дейилади. Синглет ва триплет ҳолатлар биологик системаларда учрайдиган энг муҳим спин мультиплетликлардир. Спин мультиплетлиги одатда ютувчи моддаларга нисбатан S (синглет) ва T (триплет) символлари билан ифодаланади.
Электронлар орбиталлар деб аталадиган фазонинг муайян бир соҳаларидан ўрин олади. Берилган атомнинг муайян бир орбиталида бир вақтнинг ўзида спинлари бир хил йўналишга эга 2 электрон жойлаша олмайди. Демак, бир орбиталда жойлашган 2 электроннинг спинлари қарама-қарши (антипараллель) йўналган бўлиши шарт.
Қўзғалган ҳолат дезактивацияси, асосан, нурланишсиз амалга ошади. Нурланишсиз амалга ошадиган тубан энергияли қўзғалган ҳолатларда ёки аксинча, қўзғалган ҳолатлардан асосий ҳолатларга қайтиш пайтида содир бўладиган нурланишсиз ўтишларда, дастлаб ютилган квант энергияси атрофдаги молекулалар билан кинетик тўқнашувлар натижасида иссиқликка айланади
3. Gemoglobin tarkibidagi subbirliklar ₁ ₂, ₃ va ₄ uchlamchi strukturaga ega bo’lib, -subbirliklar har biri 141, -subbirliklar esa har biri 146 aminokislota qoldig`i ularidan tashkil topgan polipeptid zanjirlaridan iborat. Ular, o’zaro tuz ko’priklari (ion bog’lari) vositasida bog’lanib (ular oltita), tetramerni shakllantiradi. Subbirliklarning har birida bittadan gem guruhi bo’lib, u to’rtta pirol halqadan iborat tekis strukturaga ega. Gem markazida, pirol halqalar azot atomlari bilan to’rt tomondan koordinasion bog’langan, ikki valentni temir ioni joylashgan. Temir ionining 5-koordinasion bog’i, gem halqaga tik yo’nalgan aminokislo­ta (-subbirlikda gistidin qoldig’i) orqali polipeptid zanjiriga (globinga) ulanadi. Dezoksigemoglobinda 6- koordinasion bog’ bo’sh bo’lib, kislorod mavjud sharoitda bu bog’, bir molekula 0₂ birikti­rish orqali band etiladi va oksigemoglobin (Hb0₂) hosil bo’ladi. Shu munosabat bilan Fe²⁺ion radiusi kamayib, gem tekisligiga tusha­di. ₁ bilan ₂ o’rtasidagi tuz ko’prikning uzilib, ₂ ning kislorod biriktirishi osonlashadi. ₂ning 0₂ biri­kishi esa ₂ bilan ₁ o’rtasidagi tuz ko’prikgini uzib, uning 0₂ birikishini osonlashtiradi gemoglobinning oksigenasiyalanishi munosabati bilan subbirliklararo Ta’sirlashishlarning o’zgarishi, gemoglobinning 0₂ biriktirishi paytidagi kooperativlik xossasiga asos bo’ladi.
24-VARIANT
1. Fotosintez (foto... va sintez) — yuksak oʻsimliklar, suvoʻtlar va ayrim fotosintezlovchi bakteriyalarda xlorofill va boshqa fotosintetik pigmentlar oʻzlashtiradigan yorugʻlik energiyasi hisobiga oddiy birikmalardan murakkab moddalar hosil boʻlishi. F. tabiatda sodir boʻladigan eng, muhim biologik jarayonlardan biri. F.da quyosh energiyasi organik birikmalardagi kimyoviy energiyaga aylanadi. F.da hosil boʻlgan organik birikmalar barcha tirik organizmlar uchun asosiy hayot manbai hisoblanadi. F.da barcha tirik organizmlarning nafas olishi uchun zarur boʻlgan kislorod atmosferaga ajralib chikadi Plankning kvantlar g’oyasiga binoyan jismlarning nurlanish energiyasini yutish va chiqarish jarayoni uzlukli ravishda yuz beradi. Bu g’oya klassik mexanika va statistik fizika echa olmagan issiklik nurlanish muyammosini hal qilib issiklik nurlanishi nazariyasini yaratishga olib keldi. Shu davrdan boshlab fizikaviy kattaliklar faqat uzluksiz o’zgaruvchi kattaliklarni qabul qilmay, balki uzlukli, diskret o’zgaruvchi kattaliklarni ham qabul qilishi mumkinligi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Plank g’oyasiga asosan jismlarning nurlanishi uzluksiz emas, balki alohida-alohida porsiyalar bilan, ya’ni kvantlar sifatida chiqariladi.
Erkin energiya — termodinamik tizimning holatini ifodalovchi termodinamik potensiallardan biri Oksidlanish, oksidlanish jarayoni — tor maʼnoda — turli moddalarning kislorod bilan birikishi. Kengroq maʼnoda — atomlar yoki ionlar elektronlarni tortib olishi bilan sodir boʻladigan kimyoviy reaksiya (qarang Oksidlanishqaytarilish reaksiyalari). Eng muhim oksidlovchilarga kislorod O2, ozon O3, vodorod peroksid N2O2, xlor S12, ftor Gʻ2, kaliy permanganat KMpO4 va boshqa kiradi
2. Sinaps (qadimgi yunoncha: synapsis — ulanish, tutashish) — nerv hujayralari (neyronlar)ning oʻzaro va ijrochi organlar hujayralari bilan tutashgan joyi. Sinaps signallarni impulslarga aylantiradi va uzatadi. „Sinaps“ terminini birinchi boʻlib ingliz fiziologi Charlz Sherrington neyronlararo aloqani tushuntirish uchun qoʻllagan (1897). Sinaps yordamida neyronlar bir-biri bilan bogʻlanadi. Natijada nerv sistemasining aktivligi va bosh miyaning integrativ faoliyati kuchayadi. Neyronlararo sinaps, odatda, bir nerv xujayrasi aksonining tarmoqlari va tana, dendritlar yoki boshqa neyron aksoni vujudga keltiradi; hujayralar oraligʻida sinaps tirqishi boʻlib, bu tirqish orqali qoʻzgʻalish mediatorlar (kimyoviy sinaps), ionlar (elektr sinaps) yoki ikkalasi (aralash sinaps) yordamida uzatiladi. Sinaps funksional ahamiyatiga koʻra, hujayra faoliyatini aktivlashtiradi yoki tormozlaydi. Elektrotonik Sinapsda quyi molekulyar birikmalar bir hujayra sitoplazmasidan ikkinchisiga toʻgʻridan-toʻgʻri oʻtish imkoniyatiga ega. Elektrotonik sinaps signallarning tez va oʻzgarmasdan, kimyoviy sinaps esa faqat bir tomonga uzatilishini taʼminlaydi. Hujayrani tormoz holatiga olib keladigan sinaps ham bor. Bular tormozlovchi sinaps deb ataladi va shular yordamida qoʻzgʻalgan holat goʻyo „yoʻqotiladi“. Bu bilan nerv hujayralari oʻta qoʻzgʻalishdan saqlanadi. Hujayralar oʻrtasidagi sinaptik aloqa nerv hujayralarining funksional birlashishida, qoʻzgʻalish va tormozlanish jarayonlarining yoʻnalishini, shuningdek, organizmning taʼsirlovchiga nisbatan boʻlgan reaksiyasini taʼminlashda muhim rol oʻynaydi.Retseptorlar (lotincha: receptor — qabul qiluvchi) tashqaridan(eksterotseptorlar) yoki organizmning ichki muhitidan (interotseptorlar) taʼsirotni qabul qilib va uni nerv impulslariga aylantirib, markaziy nerv sistemasiga oʻtkazib beradigan sezuvchi nerv tolalari uchlari yoki maxsus hujayralar.
3. Ион канали деганда мембрананинг липид қатламида жойлашган ва электрокимёвий градиент бўйича мембрананинг бир томонидан иккинчи томонига маълум бир ионларни ўтказувчи мураккаб тузилган оқсил ёки гликопротеид макромолекуласи тушунилади.Ионофор молекулалари нисбатан кичик молекула бўлиб, улар структурасига кўра ҳалқа тузилишга эга, ҳалқа марказида эса ион жойлашади. Ионофор молекуласи мембранадан ўтганда, ионни ҳужайра ичига олиб киради ёки ташқи муҳитга чиқаради. Мембранада ионларнинг ўтиши махсус оқсиллар тизими орқали амалга ошади. Мембранада оқсил молекулаларининг маълум бир тартиб асосида ҳосил қилган бу кўринишдаги структуралари ион каналлари дейилади. Ион каналлари дарвоза механизми бўйича фаолият кўрсатиб, канал очилганда ионлар ҳужайра ичига ёки ҳужайра ташқарисига томон ҳаракатланади.
Ион каналларига баъзи ҳужайра органеллалари мембраналаридаги каналлар ҳам киради. Масалан, митохондриялар мембраналаридаги Са²⁺ ионига боғлиқ мегаканал Ионофорлар жуда хилма хил бўлиб, баъзи ионофор молекуласи мембрадан фақат битта ионни олиб ўтса, бошқа ташилиш механизмида бир неча ионофор молекуласи битта ионни олиб ўтади. Мембранологияда К⁺ ионларини ионофори валиномицин яхши ўрганилган.

25-VARIANT

1. Актив транспорт энергия сарфланиши билан юз беради. Бу энергия АТФ гидролизланиши ёки митохондрияда нафас занжири орқали электрон ўтказилиши энергияси ҳисобига ҳосил бўлади. Актив транспортда моддалар ва ионлар мембрана орқали кимёвий ёки электрокимёвий потенциал градиентига қарши йўналишда ташиладиИонлар актив транспорти системаларининг кўпчилиги энергия манбаи сифатида АТФ дан фойдананади. АТФ функционал транспорт АТФаза ферментлари таъсирида гидролизланади. У ёки бу ферментни ифодалаш учун АТФаза сўзи олдига ташиладиган ион белгисини қўшиб ёзиш қабул қилинган (Nа, К-АТФаза, Са-АТФаза, Н-АТФаза ва ҳ.к.).Прокариот ва эукариот ҳужайралар транспорт АТФазаларни Р, V ва F дан иборат 3 турга ажратиш мумкин. Ion kanallari, ion oʻtkazuvchi kanallar —tirik hujayra va hujayra organoidlarining lipoproteid tabiatli membranalarida, membrananing har xil modda va ionlarga boʻlgan tanlab oʻtkazuvchanlik xossasini taʼminlovchi molekulyar sistemalar (Na⁺, K⁺ va Ca²⁺ kanallari, mitoxondriya va bakteriya hujayrasi membranasidagi proton kanallari). Ion kanallari dastlab nerv hujayrasi membranasida, keyinchalik boshqa toʻqimalarda hamda sitoplazmik membranalar komplekslari, sitoxromoksidazalar, rodopsin va boshqalar tarkibida qayd etilgan. Oqsillar membranani "teshib oʻtib", ion oʻtkazuvchi sistema hosil qiladi. Ion kanallarining tanlab oʻtkazish xususiyati uning geometrik parametrlari, ichki devori va boʻshligʻida joylashgan kimyoviy guruhlar xususiyatiga bogʻliq. Ion kanallari orqali transport faol (energiya sarfi orqali) va passiv (membrananing ikki tomonidagi elektrokimyoviy potensiallar farqi orqali) boʻladi.
2. Oqsilning birlamchi strukturasi (ingliz. Protein primary structure) - oqsilning peptid zanjiridagi aminokislotalar qoldiqlari ketma-ketligi asosida paydo bo'ladigan struktura. Oqsillarning birlamchi strukturasi DNKda yozilgan genetik ma'lumot asosida quriladi. Ilk bora "oqsilning birlamchi strukturasi" degan atamani Lennerstrem-Lang 1951 yilda ishlatgan. Oqsilning birlamchi strukturasi aminokislotalar qoldiklari orasidagi peptid bog'lar yordamida hosil bo'ladi. Oqsilning ikkilamchi strukturasi - bu oqsillarning asosiy zanjir aminokislotalar qoldiqlarining funksional guruhlarini o'zaro ta'siri natijasida hosil bo'ladigan konformatsion tuzzilishi. Asosan oqsillalrning ikkilamchi strukturasi vodorod bog' orqali paydo bo'ladi. α-spiral - oqsillarda eng keng uchraydigan ikkilamchi struktura. Spiralning to'liq bir aylanishining uzunligi 0,54 nanometr, shu masofa ichiga 3,6 aminokislotalar qoldigi sig'adi (1 aminokislota qoldigi uzunligi α-spiralda 0,15 nm tashkil etadi). α-spiral har 4 aminokislotalar qoldiglarini ortasidagi hosil bo'ladigan vodorod bog'lari bilan stabil holatga keladi. Ilk bora Laynus Poling tomonidan kashf etilgan.Ba’zi oqsil molekulalari bir necha polipeptid zanjirdan iborat bo‘lib,ular subbirliklar yoki protomerlar deb nomlanadi. Har bir protomero‘ziga xos birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi strukturalarigaega.Protomerlar va ular qismlarining bir-biriga nisbatanfazodajoylashuvi oqsil molekulasining to‘rtlamchi strukturasi deb nomlanadi.
3. Qiskaruvchan tizimlar biofizikasi qisqaruvchi elementlar strukturasi, muskullarning qisqarish faoliyatining molekulyar asoslari va bu jarayonda kimyoviy energiyaning mexanik energiyaga aylanish qonuniyatlarini o’rganadi.
Muskul to’qimasi elastomer xususiyatga ega bo’lib, tarkibiga kiruvchi biopolimerlar mexanik va kimyoviy ta’sir natijasida o’z uzunligini o’zgartirish xususiyatiga ega. Muskul to’qimasining qisqarishini ta’minlovchi strukturasi aktin va miozin oqsilidan tuzilgan. Aktin molekulyar massasi 50 - 80 kD atrofida bo’lib, molekulasi uzunligi 10³ A⁰ ni tashkil etadi. Miozin oqsili esa molekulyar massasi 42 kD ni, molekula uzunligi 1600 A⁰ ni tashkil etib, skelet muskul to’qimasining 60 % massasidan iborat. Sent-Derdi tomonidan aktin va miozin oqsili muskul to’qimasi tarkibida aktomiozin kompleksi holida bo’lishi ko’rsatib berilgan. Shuningdek, bu kompleks tarkibiga qisqarish jarayonida muhim ahamiyatga ega maxsus oqsil guruhlari tizimi kiradi. Muskullar qisqarishida energiya manbai glikogen hisoblanadi. Muskullarning kimyoviy energiyani mexanik energiyaga aylantirish jarayoni izotermik va izobarik sharoitda kechadi.
Ko’ndalang targ’il muskulning tolalari ichida ko’p sonli miofibrillalar joylashgan. Ularning diametri 1-2 mm bo’lib, sarkomerlardan tashkil topgan. Har bir sarkomer z-membranalar bilan chegaralangan. Sarkomerlarning uzunligi 2,0 mkm ni tashkil etadi. Muskul hujayrasi ichki qismi hisoblangan sarkoplazmada mitoxondriyalar va endoplazmatik to’r tizimi joylashgan. Sarkomer muskulning asosiy qisqaruvchi strukturasi hisoblanib, yug’on va ingichka tolalar hamda z- plastinkadan iborat.

26-VARIANT

1. . Mitoxondriya (yun. mitos - ip, chondrios — donacha) — eukariot hujayralar organoidi. M. ikki qavat membrana bilan oʻralgan; ichki membranasi kristalar (burmalar) hosil qiladi. M.ning ichki membrana bilan oʻralgan boʻshligʻi matriks deyiladi. Hujayrada M. soni bir nechtadan mingtagacha yetadi. M.ning asosiy funk-siyasi energiya hosil qilishdan iborat. M. energiyasi manbai biologik oksidlanish boʻlib, unda glikolizda hosil boʻlgan pirouzum kislota mitoxondriya matriksida SO2 va N2O gacha parchalanadi. Bu jarayon murakkab kimyoviy reaksi-yalardan iborat. Uning 1-bosqichida piruvat parchalanadi va uchkarbon kislotalar sikli amalga oshadi; 2-bosq-ichda elektronlar tashiladi va ATF sintezlanadi.
M. matriksida DNK, RNK, ribosomalar va oqsil sintezida qatnashuvchi fermentlar mavjud boʻlgani tufayli oʻz oqsillarining bir qismi sintezlanadi. Shuning uchun M.ni yarim avto-nom organoid deyiladi. Mitoxondri-yalar simbiogenez gipotezasiga bino-an, aerob bakteriyalardan kelib chiqqan boʻlishi mumkin. M. boʻlinish orqali koʻpayadi
Sitoplazma qobigʻining tashqi qismi glikokaliks deb nomlanib oqsil va karbonsuvlardan hosil boʻlgan. U elektron mikroskop ostida uzluksiz struktura holida koʻrinadi. Glikokaliks tashqi qavat boʻlgani uchun hujayraning tashqi muhit bilan aloqasida muhim rol oʻynaydi.
2. Diffuziya (lotincha: diffusio — singish, tarqalish) — molekulalar, atomlar, ionlar va kolloid zarralarning tar-tibsiz issiklik harakati natijasida bir moddaning ikkinchi moddaga oʻz-oʻzidan oʻtishi, birining ikkinchisiga singib ketishi. Diffuziya gaz, suyuklik yoki qattiq jismlarda boʻladi va tezligi moddaning zichligi va qovushoqligi, temperatura, diffuziyalanuvchi zarraning tabiatiga va h. k.ga bogʻliq. Temperatura koʻtarilishi bilan Diffuziya tezlashadi. Oddiy diffuziya - bu o'z-o'zidan paydo bo'ladigan jarayon bo'lib, u energiya talab qilmaydi, ammo kontsentratsiya gradiyenti tomonidan quvvatlanadi. Oson diffuziya bilan moddalar membrana orqali ham konsentratsiya gradienti bo'ylab, lekin maxsus transmembran tashuvchi oqsillar (translokazlar) yordamida uzatiladi. Tashuvchi oqsil tashiladigan moddani to'ldiruvchi bog'lovchi markazga ega, shuning uchun osonlashtirilgan diffuziya uchun oddiy diffuziyadan farqli o'laroq, yuqori selektivlik xarakterlidir: har bir modda yoki shunga o'xshash moddalar guruhi o'z tashuvchisiga ega.O'tkazilgan modda translokazaga qo'shiladi, buning natijasida uning konformatsiyasi o'zgaradi, membranada kanal ochiladi va modda membrananing boshqa tomonidan chiqariladi. Kanalda hidrofobik to'siq bo'lmagani uchun bu mexanizm osonlashtirilgan diffuziya deb ataladi.Ionlarning ion kanallari orqali o'tishi osonlashtirilgan diffuziyaning bir variantidir. Ion kanallari, ion oʻtkazuvchi kanallar —tirik xujayra va hujayra organoidlarining lipopro-teid tabiatli membranalarida, mem-brananing har xil modda va ionlarga boʻlgan tanlab oʻtkazuvchanlik xossasini taʼminlovchi molekulyar sistemalar I. k. orqali transport faol (energiya sarfi orqali) va passiv (membrananing ikki tomonidagi elektrokimyoviy potensiallar farqi orqali) boʻladi. Bitta ion kanali orkali bir sek. da 107 — 10" ion oʻta oladi. Bir qancha birikmalar ion kanali elementlari bilan birikib, kanalning chala oʻtkazuvchanlik xususiyatini buzadi (chayonlar va ilonlar zaharidagi toksinlar, ayrim baqalar terisidan ajraladigan batroxotoksin, tet-radotoksin va tetraetilammoniy). Ayrim tuban molekulali birikmalar, mas, antibiotiklar (gramitsidin A, alametitsin, amfoteritsin) yordamida membranada I. kanallarini hosil qilish mumkin. Bu birikmalarning zahar sifatida taʼsiri membrana oʻtkazuvchanligining oshib ketishi tufayli hujayradagi ion muvozanatining buzilishi bilan bogʻliq
3. Oqsilning birlamchi strukturasi (ingliz. Protein primary structure) - oqsilning peptid zanjiridagi aminokislotalar qoldiqlari ketma-ketligi asosida paydo bo'ladigan struktura. Oqsillarning birlamchi strukturasi DNKda yozilgan genetik ma'lumot asosida quriladi. Ilk bora "oqsilning birlamchi strukturasi" degan atamani Lennerstrem-Lang 1951 yilda ishlatgan. Oqsilning birlamchi strukturasi aminokislotalar qoldiklari orasidagi peptid bog'lar yordamida hosil bo'ladi. Oqsilning ikkilamchi strukturasi - bu oqsillarning asosiy zanjir aminokislotalar qoldiqlarining funksional guruhlarini o'zaro ta'siri natijasida hosil bo'ladigan konformatsion tuzzilishi. Asosan oqsillalrning ikkilamchi strukturasi vodorod bog' orqali paydo bo'ladi. α-spiral - oqsillarda eng keng uchraydigan ikkilamchi struktura. Spiralning to'liq bir aylanishining uzunligi 0,54 nanometr, shu masofa ichiga 3,6 aminokislotalar qoldigi sig'adi (1 aminokislota qoldigi uzunligi α-spiralda 0,15 nm tashkil etadi). α-spiral har 4 aminokislotalar qoldiglarini ortasidagi hosil bo'ladigan vodorod bog'lari bilan stabil holatga keladi. Ilk bora Laynus Poling tomonidan kashf etilgan.Ba’zi oqsil molekulalari bir necha polipeptid zanjirdan iborat bo‘lib,ular subbirliklar yoki protomerlar deb nomlanadi. Har bir protomero‘ziga xos birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi strukturalarigaega.Protomerlar va ular qismlarining bir-biriga nisbatanfazodajoylashuvi oqsil molekulasining to‘rtlamchi strukturasi deb nomlanadi.

27-VARIANT

1. Электрўтказувчанлик – тананинг (атроф-муҳитнинг) электр токини ўтказиш қобилияти, электр майдон таъсирида уларда электр токининг пайдо бўлишини белгилайдиган хусусиятидир.Бир муҳитнинг (модданинг) электрўтказувчанлиги ушбу муҳит таркибидаги зарядланган зарралар (электронлар, ионлар) нинг унда етарлича эркин ҳаракатланиш қобилиятига боғлиқ. Электрўтказувчанлиги қиймати ва унинг механизми маълум бир модданинг табиатига (тузилишига), унинг кимёвий таркибига, агрегация ҳолатига, шунингдек, ҳарорат кабиларга ҳам боғлиқдир
Электролит эритмаларининг солиштирма электр ўтказувчанлиги Биринчи тур ўтказгичлар фақат эркин электронлар ҳаракати туфайли электр токини ўтказади. Уларга металлар, металларнинг қотишмалари, кўмир, графит ва бошқалар мисол бўлади. Бундай моддалардан электр токи ўтганда ҳеч қандай кимёвий ўзгариш содир бўлмайди. Иккинчи тур ўтказгичларга электролитлар эритмаси: тузлар, ишқорлар, кислоталарнинг суюқланмалари ва эритмалари мисол бўлади. Буларда электр токи электролит ионлари орқали узатилади ва натижада модда кимёвий жиҳатдан ўзгаради. Ҳар қандай модданинг ташқи электр майдон таъсирида ўзидан электр токини ўтказа олиш хоссаси электр ўтказувчанлик дейилади. Электр ўтказувчанлик қаршиликка тескари пропорционалдир.Ўтказгичнинг узунлиги (/) га тўғри пропорционал ва кўндаланг кесимининг юзасига тескари пропорционал катталик қаршилик (Р) дейилади.Ионларнинг ҳаракат тезлиги ион радиуси, атом массаси , гидратланувчанлиги, заряд қиймати ва бошқа хоссалари билан белгиланади.
2. Системанинг ички энергияси унинг умумий энергияси захираси билан ўлчанади;Системанинг кинетик ва потенциал энергияси ҳисобга олинмайди; Демак, системанинг ички энергияси: ундаги молекулаларнинг ўзаро тортилиш ва итарилиш энергияси, илгарилама ҳаракат энергияси, айланма ҳаракат энергияси, молекула ичида атом ва атомлар гуруҳининг тебраниш энергияси, атомларда электронларнинг айланиш энергияси, атом ядросида бўлган энергия ва ҳоказо энергиялар йиғиндисидан иборат. Ички энергия системанинг ҳолатини тавсифлайди. Системанинг ички энергияси моддаларнинг хилига, уларнинг миқдорига, босим, ҳарорат ва ҳажмга боғлиқ. Фақат система ҳолати ўзгарган вақтда ортиши ёки камайиши мумкин. Ички энергия U ҳарфи билан белгиланади Энтропия юнонча сўз бўлиб ўзгариш ёки ўзгартириш деган маънони англатади. Бу атамани фанга 1865 йилда Клаузиус таклиф этган. Энтропия математик жиҳатдан жараёнларнинг қайтмаслик мезони бўлиб, жисмнинг ёки системанинг энергиясини тарқалиш даражасини кўрсатадиган Sкатталикдир.Изотермик жараёнда жисмга ютилган иссиқликларйиғиндисининг жисм мутлоқ ҳароратига нисбати шу жисмнинг энтропияси деб аталади.Агар жараён ўзгармас ҳароратда олиб борилса, бундай изотермик жараёнда модда энтропиясининг ўзгариши шу жараён иссиқлик эффектининг модда мутлоқ ҳароратига бўлган нисбатига тенг: S= Q/T
3. Domenlar (frans. domaine — bu yerda sohalar, qismlar) — magnit, elektr yoki elastiklik xossalari bilan yoxud zarralarning tartibli joylashganligi yoki elastiklik xossalari bilan yoxud zarralarning tartibli joylashganligi yoki yoʻnalganligi bilan bir-biridan farqlanuvchi bir jinsli muhit soxalari. Ferromagnit va antiferromagnit D., segnetoelektr D., Gann D.i, elastik D., suyuq kristallardagi D. va b. xillari mavjud. Ferromagnetiklarning spontan magnitlanganligi (atomlar magnit momentlarining parallel yoʻnalganligi) sohasi (oʻlchami 10~s— 10~2 sm) — ferromagnit D.ni, segnetoelektriklarning spontan magnitlanganligi sohasi (oʻlchami 10~5 — 10~3sm) — segnetoelektr D.nihosil qiladi.
Oqsillarning uchlamchi strukturasi - bu bir polipeptid zanjirdan tashkil topgan oqsilning fazoviy tuzilishi. Oqsilning uchlamchi strukturasini hosil qilishda quyidagi kuchlar ishtirok etadi:kovalent bogʻlar - sistein qoldiqlari orasida (disulfid koʻprikchalar) ion bogʻlar - musbat va manfiy aminokislotalar qoldigʻi orasida hosil boʻladi vodorod bogʻlar gidrofil-gidrofob kuchlar - qutbli va qutbsiz aminokislotalar qoldiqlari suvga har xil boʻlgan munosabati asosida hosil boʻladi.
Oqsilning uchlamchi strukturasi oqsil foldingi natijasida hosil boʻladi. Katta oqsillarning uchlamchi va toʻrtlamchi strukturalarini hosil qilishda maxsus shaperon-oqsillar qatnashadi.

28-VARIANT

1. Биологик оксидланиш – тирик организмлардаги моддаларнинг оксидланиш-қайтарилиш жараёнлари мажмуидир. Оксидланиш-қайтарилиш реакциялари деб атомлар орасидаги электронларнинг қайта тақсимланиши туфайли оксидланиш даражасининг ўзгариши билан содир бўладиган реакцияларга айтилади. Биологик оксидланиш ёки тукима нафас олиши деб - тукималарда органик моддаларни кислород иштирокида парачаланиши ва карбонат ангидридини ажралишига айтилади. Бундай оксидланиш жараёнида энергия ажралиб чикади ва уз табиатига кура экзоэргоник жараён хисобланади. Биологик оксидланиш тирик хужайралардаги субстратлар оксидланишининг йигиндиси булиб, унинг асосий функцияси метаболизмни энерегия билан таъминлаш Биологик оксидланиш даврида энергия иссиклик сифатида бирданига ажралмайди, захирага, яъни АТФга айланади Хосил булаётган энергиянинг 60% иссиклик энергияси сифатида таркалади Биологик оксидланишнинг ёнишдан фарки:-биологик оксидланиш паст хароратда, алангасиз
-сув иштирокида боради. Бу жараён механизмини ёритиб беришда бир-неча назариялар таклиф этилган:1. Бахнинг перекисли назарияси. Бу назарияга кура енгил оксидланувчи моддалар таъсирида кислород молекуласининг иккала боги эмас, балки битта боги узилади, сунгра кислород молекуласи тулик оксидланаётган модда билан бирикиб, пероксидаза ферменти таъсирида оралик махсулот сифатида пероксид хосил булади.

2. Yorugʻlikning yutilishi - muhitdan oʻtayotgan yorugʻlik intensivligining yorugʻlikning muhitdagi zarralar bilan oʻzaro taʼsiri natijasida kamayishi. Bunda, odatda, muxit isishi, ionlanishi yoki atom va molekulalari gʻalayonlanishi mumkin. Yutilgan yoruglik kvanti yutuvchi muxit elektronlari bilan oʻzaro taʼsirlashib, energiyasini ularga uzatadi. Demak, yorugʻlik yutilsa, uning intensivligi kamayadi Yorug‘likning molekulyar sochilishi Biz yuqorida aytgan ma’noda xira deb atash mumkin bo‘lmaydigan muhitlar bilan ish ko‘riladigan hollar, ya’ni muhit aralashma yoki boshqa jinslardan yaxshilab tozalangan suyuqlik (yoki gaz) dan iborat bo‘lgan hollar ancha katta qiziqish uyg‘otadi. Bunday muhitlarda yorug‘lik sochiladi, optik jihatdan bir jinslimaslik paydo bo‘lishiga olib keladigan fizik sabab bor (L.I.Mandelshtam, 1907 yil). Ideal toza muhitlarda optik bir jinslimaslik yuzaga kelishining fizik sababi birdaniga topilgani yo‘q. Juda muhim bo‘lgan bir xususiy holda bir jinsllilikni buzilishiga olib keladigan sababni M.Smoluxovskiy (1908 yil) ko‘rsatib berdi. Gaz yoki suyuqlikning kritik temperaturasida yorug‘lik intensiv ravishda sochilishi (kritik opalessensiya) ko‘pdan beri ma’lum edi.