2. Бир-биридан бирор масофада (дипол елкаси) жойлашган иккита тенг, лекин

Retseptorlar (lotincha: receptor — qabul qiluvchi) tashqaridan(eksterotseptorlar) yoki organizmning ichki muhitidan (interotseptorlar) taʼsirotni qabul qilib va uni nerv impulslariga aylantirib, markaziy nerv sistemasiga oʻtkazib beradigan sezuvchi nerv tolalari uchlari yoki maxsus hujayralar.
3. Термодинамика – системани ташкил этувчи жисмлар орасида энергиянинг бир туридан бошқасига алмашиниш қонунларини ўргатадиган физиканинг бир бўлимидир.Энергия- материя ҳаракатининг ўзгариш шаклидир ёки энергия системанинг иш бажара олиш қобилиятидир.Кимёвий энергия – моддаларнинг кимёвий табиати, яъни кимёвий боғ турлари билан белгиланадиган энергия. Тирик организмда иш бажарувчи энергия асосан кимёвий энергия ҳисобланади Иссиқлик энергияси – атом ва молекулаларнинг бетартиб иссиқлик ҳаракати ҳисобига келиб чиқадиган кинетик энергия йиғиндиси Электр энергияси – электр зарядига эга бўлган ва шу сабабли электр майдонида ҳаракатлана оладиган заррачалар энергиясидир Термодинамиканинг биринчи қонунига биноан турли хилэнергиялар бир-бирига айланиши мумкин, аммо йўқолмайди ва ўз-ўзидан пайдо ҳам бўлмайди. Термодинамиканинг биринчи қонунини тирик организмга тадбиқ қилиб уни қуйидагича таьрифлаш мумкин:
Озуқа моддалар ҳисобидан пайдо бўладиган иссиқлик энергияси (Q) атроф муҳитга бериладиган иссиқлик миқдори (Q й) ўрнини компенсация қилиш (коплаш) хамда организм бажарадиган (А) ишга сарф бўлади: Q = Q й + А Бу қоида одам организми учун иссиқлик баланси тенгламасидир.Термодинамиканинг биринчи қонунини биологик системаларга тўла тўкис тадбиқ қилиш мумкин. Тирик материянинг энг умумий хоссаси иссиқлик ажратиш хоссасидир. Модда алмашинуви содир бўладиган хамма хужайраларда иссиқлик ажралади. Ҳар қандай физиологик функциялар ҳам иссиқлик ажралиши билан ўтади.

9-VARIANT

1. Биофизика - биологиянинг физика, химия ва математика соҳалари билан ўзаро боғлиқлигидан юзага келган фан бўлиб, физик-кимёвий биология ва биотехнология ва шу каби бошқа фанларни чуқур ўзлаштириш учун асос яратади ҳамда замонавий биологнинг дунёқарашини шакллантиришда сезиларли роль ўйнайди. Elektron mikroskopi yorug'lik manbai sifatida tezlashtirilgan elektronlarning nurini ishlatadigan mikroskopdir. Elektronning to'lqin uzunligi ko'rinadigan yorug'lik fotonlariga qaraganda 100,000 martagacha qisqa bo'lishi mumkinligi sababli, elektron mikroskoplari nur mikroskoplaridan ko'ra yuqori aniqlik kuchiga ega va kichikroq narsalarning tuzilishini ochib beradi. Ko'zni uzatish elektron mikroskopi halqa shaklidagi qorong'i maydonni ko'rish rejimida 50 daqiqadan ortiq piksellar sonini va taxminan 10 000 000 xajmgacha kattalashishini ta'minladi, eng yorug'lik mikroskoplari esa 200 nm o'lchamda diapazonli va 2000x ning ostidagi foydali magnit maydonlarga chegaralangan. Sentrifuga (rus. sentr — markaz va lot. fuga — qochish) — bir jinsli boʻlmagan birikmalar — suspenziyalar, emulsiyalar, shlamlar (kukunsimon togʻ jinslari) va boshqalarni markazdan qochma kuch taʼsirida tarkibiy qismlarga ajratuvchi apparat. Asosiy qismi oʻz oʻqi atrofida katta tezlikda aylanib turuvchi rotor (baraban) hisoblanadi. Ish prinsipiga koʻra, S. tindiruvchi va suzuvchi (filtrlovchi) turlarga boʻlinadi. Tindiruvchi S. suyultirilgan suspenziyalardagi suyuq fazani tindirish va konsentratsiyalangan suspenziyalardagi qattiq fazani choʻktirish uchun ishlatiladi. Suzuvchi S. tarkibida suyuq fazasi kam boʻlgan suspenziyalar va shlamlardan qattiq fazani suzib (ajratib) olish uchun ishlatiladi. Tuzilishiga koʻra, S.ning yaxlit rotorli va teshik-teshik (perforatsiyalangan) rotorli turlari boʻladi. Keyingisiga suzuvchi material krplanadi. S. yana uzluksiz ishlay-digan va davriy ishlaydigan xillarga ham boʻlinadi. Yuqori dispersli sistemalar va yuqori molekulyar birikmalar (mas, oqsillar) ni tadqiq qilishda ultratsentrifugalash apparatlaridan foydalaniladi. Elektrokardiografiya – yurak mushaklarining qisqarishi paytida paydo bo’ladigan potentsial farqni fiksatsiya qilish va grafik ko’rinishga asoslangan holda yurakning elektrofiziologik faoliyatini o’rganish usuli.Hozirgi vaqtda elektrokardiografiya yurak-qon tomir tizimi ishini o’rganish va yurak kasalliklarini aniqlashning asosiy usuli hisoblanadi.Elektrokardiografiya bilan nimao’lchanadi?Elektrokardiografiya yurakning quyidagi ko’rsatkichlarini baholashga imkon beradi:Yurakning elektr faoliyati;Muntazam yurak urishi;Yurak urish tezligi;Yurakning o’tkazuvchanligi.
2. Актив транспорт энергия сарфланиши билан юз беради. Бу энергия АТФ гидролизланиши ёки митохондрияда нафас занжири орқали электрон ўтказилиши энергияси ҳисобига ҳосил бўлади. Актив транспортда моддалар ва ионлар мембрана орқали кимёвий ёки электрокимёвий потенциал градиентига қарши йўналишда ташиладиИонлар актив транспорти системаларининг кўпчилиги энергия манбаи сифатида АТФ дан фойдананади. АТФ функционал транспорт АТФаза ферментлари таъсирида гидролизланади. У ёки бу ферментни ифодалаш учун АТФаза сўзи олдига ташиладиган ион белгисини қўшиб ёзиш қабул қилинган (Nа, К-АТФаза, Са-АТФаза, Н-АТФаза ва ҳ.к.).Прокариот ва эукариот ҳужайралар транспорт АТФазаларни Р, V ва F дан иборат 3 турга ажратиш мумкин.

3. Энтропия юнонча сўз бўлиб ўзгариш ёки ўзгартириш деган маънони англатади. Бу атамани фанга 1865 йилда Клаузиус таклиф этган. Энтропия математик жиҳатдан жараёнларнинг қайтмаслик мезони бўлиб, жисмнинг ёки системанинг энергиясини тарқалиш даражасини кўрсатадиган S катталикдир.Изотермик жараёнда жисмга ютилган иссиқликлар

йиғиндисининг жисм мутлоқ ҳароратига нисбати шу жисмнинг энтропияси деб аталади.Агар жараён ўзгармас ҳароратда олиб борилса, бундай изотермик жараёнда модда энтропиясининг ўзгариши шу жараён иссиқлик эффектининг модда мутлоқ ҳароратига бўлган нисбатига тенг: S= Q/T Энтропия деганда реакция бориши натижасида ҳосил бўлаётган иссиқлик эффектининг абсолют температурага бўлган нисбати тушунилади: Q/T Энтропия жисмда қанча фойдасиз (қийматини йўқотган) энергия борлигини кўрсатадиган катталик бўлиб, системанинг ҳолатига боғлиқ бўлган узлуксиз функциядир.
Системанинг умумий энергияси 2 умумий энергиядан ташкил топган бўлади: ишга айланиши мумкин бўлган қисми – у эркин энергия ёки изотермик-изохорик потенциал деб аталади; иккинчи қисм эса боғланган, яъни қийматини йўқотган, ишга айлантириб бўлмайдиган, жараён даврида фақат иссиқлик кўринишида ажралиб чиқадиган энергия бўлиб, уни Q = TS ифодалаш мумкин. Энтропия ана шу боғланган энергиянинг ўлчов бирлигидир. Содда қилиб айтганда 1°С га тўғри келган боғланган энергиянинг ўлчов бирлигидир.

10-VARIANT

1. k o ‘zning y o ru g iik nurini o ‘tkazuvchi qismining xususiyatlari ko‘rilgan edi. K o ‘zning yorugiik nurini qabul qilishi fotobiologik jarayondir, shu tufayli bu yerda y o ru g iik qabul qiluvchi apparatning ishlash mexanizmi ko‘rib chiqiladi.T ayoqcha va kolbachaning nurga sezgir ko‘rish to‘qimalari nur sezgisining yuzaga kelishida turlicha rol o‘ynaydi. Tayoqchalar yorugiikkajuda sezgirdirlar, lekin rang ajratmaydilar. N ur sezuvchi kolbacha hujayralari esa rang ajrata olish qobiliyatiga egadirlar; bundan tashqari, buyum yetarlicha yoritilgan boiganc! i ular tasvir detallarini qabul qilishga sezgir boiadilar, shuning uchun ko‘zning ajrata olish qobiliyati mazkur nur sezuvchi hujayralarning k o ‘z pardasida joylashishiga b o g iiq b o iad I Tayoqcha hujayralari (g‘ira-shira) shorn va axromatik sezgi apparatiga, kolbacha hujayralari esa kunduz va rang ajratish apparatlariga taalluqli deb hisoblanadi. Ko'zning yorug'likka sezgirligi deb, boshlangich yo ru g iik k a,ya’ni muayyan sharoitda ko‘rish sezgisini tug‘dira olish qobiliyatiga ega boigan minimal yorugiik qiymatiga aytiladi. K o ‘zning yorug‘likka sezgirligi ko‘rish adaptatsiyasi— turli yorug‘liklarga rrioslashish qobiliyati tufayli katta chegaralarda o‘zgarishi mumkin. Bu moslashuv quyidagicha amalga oshadi: 1) ko‘z qorachig‘i diametrini 2 mm dan 8 mm gacha o‘zgartirish va shu bilan ta’sir etayotgan yorug‘lik oqimi qiymatini 16 m arta ko‘paytirish bilan; 2) yorug‘likka sezgir bo‘lgan va parchalanmagan moddaning miqd orini (konsentratsiyasini) kamaytirish bilan; 3) tomir qobig'ida joylashgan vamoslashish jarayonida shishasimon tanacha tomonga siljiy oladigan kolbacha va tay o q ch a hujayralarini q o ram tir pigment bilan ekranlash orqali; 4) kuzatilayotgan jismning yoritilganligiga qarab ko‘rish sezgisini, tasvirni hosil qilislida qatnashadigan tayoqcha va kolbacha hujayralari miqdorini o‘zgartirish bilan.
2. Gemoglobin tarkibidagi subbirliklar ₁ ₂, ₃ va ₄ uchlamchi strukturaga ega bo’lib, -subbirliklar har biri 141, -subbirliklar esa har biri 146 aminokislota qoldig`i ularidan tashkil topgan polipeptid zanjirlaridan iborat. Ular, o’zaro tuz ko’priklari (ion bog’lari) vositasida bog’lanib (ular oltita), tetramerni shakllantiradi. Subbirliklarning har birida bittadan gem guruhi bo’lib, u to’rtta pirol halqadan iborat tekis strukturaga ega. Gem markazida, pirol halqalar azot atomlari bilan to’rt tomondan koordinasion bog’langan, ikki valentni temir ioni joylashgan. Temir ionining 5-koordinasion bog’i, gem halqaga tik yo’nalgan aminokislo­ta (-subbirlikda gistidin qoldig’i) orqali polipeptid zanjiriga (globinga) ulanadi. Dezoksigemoglobinda 6- koordinasion bog’ bo’sh bo’lib, kislorod mavjud sharoitda bu bog’, bir molekula 0₂ birikti­rish orqali band etiladi va oksigemoglobin (Hb0₂) hosil bo’ladi. Shu munosabat bilan Fe²⁺ion radiusi kamayib, gem tekisligiga tusha­di. ₁ bilan ₂ o’rtasidagi tuz ko’prikning uzilib, ₂ ning kislorod biriktirishi osonlashadi. ₂ning 0₂ biri­kishi esa ₂ bilan ₁ o’rtasidagi tuz ko’prikgini uzib, uning 0₂ birikishini osonlashtiradi gemoglobinning oksigenasiyalanishi munosabati bilan subbirliklararo Ta’sirlashishlarning o’zgarishi, gemoglobinning 0₂ biriktirishi paytidagi kooperativlik xossasiga asos bo’ladi.
3. Fermentlar kinetikasi ning o'rganilishi kimyoviy reaktsiyalar bu katalizlangan tomonidan fermentlar.[1] Fermentlar kinetikasida reaktsiya tezligi o'lchanadi va reaksiya sharoitining o'zgarishi ta'sirlari tekshiriladi. Fermentlarni o'rganish kinetika shu tarzda ushbu fermentning katalitik mexanizmini, uning rolini ochib berishi mumkin metabolizm, uning faoliyati qanday boshqariladi va qanday qilib dori yoki agonist qudrat taqiqlash ferment.Odatda fermentlar oqsil molekulalar boshqa molekulalarni boshqaradigan fermentlar substratlar. Ushbu mexanizmlarni bitta substratli va ko'p qatlamli mexanizmlarga bo'lish mumkin. Faqat bitta substratni bog'laydigan fermentlar bo'yicha kinetik tadqiqotlar triosefosfat izomerazasi, ni o'lchashni maqsad qiling qarindoshlik bu bilan ferment bu substratni va aylanish tezligini bog'laydi. Fermentlarning ba'zi boshqa misollari fosfofruktokinaza va geksokinaza bo'lib, ularning ikkalasi ham uyali nafas olish (glikoliz) uchun muhimdir.

11-VARIANT

1. Fotosintez (foto... va sintez) — yuksak oʻsimliklar, suvoʻtlar va ayrim fotosintezlovchi bakteriyalarda xlorofill va boshqa fotosintetik pigmentlar oʻzlashtiradigan yorugʻlik energiyasi hisobiga oddiy birikmalardan murakkab moddalar hosil boʻlishi. F. tabiatda sodir boʻladigan eng, muhim biologik jarayonlardan biri. F.da quyosh energiyasi organik birikmalardagi kimyoviy energiyaga aylanadi. F.da hosil boʻlgan organik birikmalar barcha tirik organizmlar uchun asosiy hayot manbai hisoblanadi. F.da barcha tirik organizmlarning nafas olishi uchun zarur boʻlgan kislorod atmosferaga ajralib chikadi Plankning kvantlar g’oyasiga binoyan jismlarning nurlanish energiyasini yutish va chiqarish jarayoni uzlukli ravishda yuz beradi. Bu g’oya klassik mexanika va statistik fizika echa olmagan issiklik nurlanish muyammosini hal qilib issiklik nurlanishi nazariyasini yaratishga olib keldi. Shu davrdan boshlab fizikaviy kattaliklar faqat uzluksiz o’zgaruvchi kattaliklarni qabul qilmay, balki uzlukli, diskret o’zgaruvchi kattaliklarni ham qabul qilishi mumkinligi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Plank g’oyasiga asosan jismlarning nurlanishi uzluksiz emas, balki alohida-alohida porsiyalar bilan, ya’ni kvantlar sifatida chiqariladi.
Erkin energiya — termodinamik tizimning holatini ifodalovchi termodinamik potensiallardan biri Oksidlanish, oksidlanish jarayoni — tor maʼnoda — turli moddalarning kislorod bilan birikishi. Kengroq maʼnoda — atomlar yoki ionlar elektronlarni tortib olishi bilan sodir boʻladigan kimyoviy reaksiya (qarang Oksidlanishqaytarilish reaksiyalari). Eng muhim oksidlovchilarga kislorod O2, ozon O3, vodorod peroksid N2O2, xlor S12, ftor Gʻ2, kaliy permanganat KMpO4 va boshqa kiradi
2. Mitoxondriya (yun. mitos - ip, chondrios — donacha) — eukariot hujayralar organoidi. M. ikki qavat membrana bilan oʻralgan; ichki membranasi kristalar (burmalar) hosil qiladi. M.ning ichki membrana bilan oʻralgan boʻshligʻi matriks deyiladi. Hujayrada M. soni bir nechtadan mingtagacha yetadi. M.ning asosiy funk-siyasi energiya hosil qilishdan iborat. M. energiyasi manbai biologik oksidlanish boʻlib, unda glikolizda hosil boʻlgan pirouzum kislota mitoxondriya matriksida SO2 va N2O gacha parchalanadi. Bu jarayon murakkab kimyoviy reaksi-yalardan iborat. Uning 1-bosqichida piruvat parchalanadi va uchkarbon kislotalar sikli amalga oshadi; 2-bosq-ichda elektronlar tashiladi va ATF sintezlanadi.
M. matriksida DNK, RNK, ribosomalar va oqsil sintezida qatnashuvchi fermentlar mavjud boʻlgani tufayli oʻz oqsillarining bir qismi sintezlanadi. Shuning uchun M.ni yarim avto-nom organoid deyiladi. Mitoxondri-yalar simbiogenez gipotezasiga bino-an, aerob bakteriyalardan kelib chiqqan boʻlishi mumkin. M. boʻlinish orqali koʻpayadi
Sitoplazma qobigʻining tashqi qismi glikokaliks deb nomlanib oqsil va karbonsuvlardan hosil boʻlgan. U elektron mikroskop ostida uzluksiz struktura holida koʻrinadi. Glikokaliks tashqi qavat boʻlgani uchun hujayraning tashqi muhit bilan aloqasida muhim rol oʻynaydi.
3. Системанинг ички энергияси унинг умумий энергияси захираси билан ўлчанади;Системанинг кинетик ва потенциал энергияси ҳисобга олинмайди; Демак, системанинг ички энергияси: ундаги молекулаларнинг ўзаро тортилиш ва итарилиш энергияси, илгарилама ҳаракат энергияси, айланма ҳаракат энергияси, молекула ичида атом ва атомлар гуруҳининг тебраниш энергияси, атомларда электронларнинг айланиш энергияси, атом ядросида бўлган энергия ва ҳоказо энергиялар йиғиндисидан иборат. Ички энергия системанинг ҳолатини тавсифлайди. Системанинг ички энергияси моддаларнинг хилига, уларнинг миқдорига, босим, ҳарорат ва ҳажмга боғлиқ. Фақат система ҳолати ўзгарган вақтда ортиши ёки камайиши мумкин. Ички энергия U ҳарфи билан белгиланади Энтропия юнонча сўз бўлиб ўзгариш ёки ўзгартириш деган маънони англатади. Бу атамани фанга 1865 йилда Клаузиус таклиф этган. Энтропия математик жиҳатдан жараёнларнинг қайтмаслик мезони бўлиб, жисмнинг ёки системанинг энергиясини тарқалиш даражасини кўрсатадиган Sкатталикдир.Изотермик жараёнда жисмга ютилган иссиқликларйиғиндисининг жисм мутлоқ ҳароратига нисбати шу жисмнинг энтропияси деб аталади.Агар жараён ўзгармас ҳароратда олиб борилса, бундай изотермик жараёнда модда энтропиясининг ўзгариши шу жараён иссиқлик эффектининг модда мутлоқ ҳароратига бўлган нисбатига тенг: S= Q/T
12-VARIANT
1. kanal deb yog‘ va oqsil molekulalarini o ‘z ichiga olib, membranada o‘tish joyini hosil qiluvchi membrananing juda kichik bir qismiga aytiladi. Bu o ‘tish joyi membrana orqali faqat kichik molekulalarni, masalan, suv molekulalarini o‘tkazib qolmay, balki birmuncha katta molekulalaming sizib o‘tishiga ham yo‘l beradi. Juda mayda teshikchalar orqali yuz beradigan diffuziya hodisasi ham diffuziyaga oid tenglamalar orqali iofdalanadi, ammo teshikchalar (kovakchalar)ning bo'lishi P o'tkazuvchanlikni oshiradi. Kanallar turli xil ionlarga nisbatan o'zlarini selektor (istalgan bog‘lanishni hosil qiluvchi, tanlab olish, ajratish xususiyatiga ega) kabi namoyon qiladi, bu hoi tu rlich a io n lar uchun o'tkazuvchanlikning turlicha ekanligida ham namoyon bo'ladi.Diffuziyani osonlashtirishning yana bir turi ionlarni maxsus molekulalar tashuvchilar yordamida ko'chirishdir (13.13- rasm). Bizga valinomitsin (a ntibiotik) molekulasining, membrana modelining biqatlami orqali kaliy ionlarini tashuvchanlik qobiliyati ko'proq m a’lum. Bu molekula ionini ,,tutib“ qolib, lipidlardaeruvchan kompleks hosil qiladi va membrana orqali o'tadi. Membrana orqali ionlarni olib o'tish qobiliyatiga qarab, valinomitsin va unga o'xshash birikmalar ionoforlar nomini oldi. Tashuvchilar yordamida transport, estafetadagi uzatishlar variantidagi kabi amalga oshirilishi mumkin. Bu ho ld a tashuvchi molekulalar membrananing ko‘ndalang kesimi bo'ylab vaqtincha zanjircha hosil qiladi va singib aralashuvchi molekulani bir-biriga uzatadi.Ionlami membrana orqali ko‘chishini V.F.Antonov tekshirgan.
2. Har qanday membrananing asosini ikkilangan lipid qatlami (aytarli darajada fosfolipidlar) tashkil etadi. Membranani hosil qiluvchi lipid molekulalari, amfipatik birikmalar hisoblanadi, ya’ni ikkita turli xildagi funksional qismdan: qutblangan „boshcha" va noqutbiy gidrofob ,,dum“dan iborat Ikkilangan lipid qatlami, lipidlarning monoqatlamidan shunday tashkil topadiki, ikkala qatlamning gidrofob ,,dumlari“ ichki tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Bunda gidrofab qismlardagi molekulalarning suv bilan boiadigan eng kichik kontakti amalga oshiriladi integral membrana oqsillari (IMP) ning bir turi membrana oqsili ga doimiy ravishda biriktirilgan biologik membrana. Periferik oqsillar (tashqi oqsillar) ikki qatlamli fosfolipidlarning ichki va tashqi qismida joylashgan. Bu oqsillar to'g'ridan -to'g'ri ikki qatlamli fosfolipidlarning qutbli boshlari bilan o'zaro ta'sir orqali yoki bilvosita ajralmas oqsillar bilan o'zaro bog'lanib plazma membranasi bilan bog'langan. Bu oqsillar umumiy membrana oqsillarining 20-30 % ni tashkil qiladi.
3.Harakatpotensiali nerv muskul va bez to’qimalarining ta'sirlanishidan, qo’zg’alishidan paydo bo’ladi, Harakat potensiali hujayra membranasining juda qisqa vaqt davom etadigan teskari qutblanishidan iborat (tola yoki hujayra ning qo’zg’algan qismi ichkarida musbat, tashqaridan manfiy zaryadga ega bo’ladi). Miyelinli tolalar 1. Tolani periferyasida bir qancha o’q silindirlar joylashadi. 2. O’q silindir vegetative nerv sistemasini efferent tolalarining aksonlari. 3. Limmositning yadrosi markazda joylashadi. 4. Silindirning mezaksonlari kalta. 5. Natriy kanali butun o’q silindir uzunligi bo’yicha joylashadi 6. Impuls o’tish tezligi 1-2 m/s Miyelinsiz tolalar 1.Tola markazida 1 o’q silindir joylashadi. 2.O’q silindir ham akson ham dendirit bo’lishi mumkun. 3.Lemmositning yadro va sitoplazmasi periferiyaga suriladi. 4.Mezakson ko’p marta o’q silindir atrofida aylanadi va miyelin qobiqni hosil qiladi. 5.Natriy kanali faqat Ranvye bo’g’iqlari soxasida joylashadi. 6. Impuls o’tish tezligi 5-120