2. Antik dunyo iqtisodiy qarashlari

162. Davlat iqtisodiyotga nima uchun aralashuvi kerak?
Keynsni hozirgi davrda hammaga yaxshi tanish ibora bolgan «aralash iqtisodiyot»ning otasi deyish mumkin, bu iqtisodiyotda hukumat hal qiluvchi o‘rin egallaydi. Sof iqtisodiyot deyarli hech qaysi davlatda yo‘q. Keynsning iqtisodiy g‘oyalari birinchi navbatda «buyuk inqiroz» ta’siri ostida paydo bo‘ldi. 1929- 1933-yiilardagi bu buyuk inqiroz Amerikani larzaga keltirdi, ishlab chiqarish yarmiga (50%)ga qisqardi. 17 mln odam ishsiz edi (25%), 9 mln omonatchi kuyib qoldi. Ana shunday sharoitda iqtisodiyotni qutqarishning muhim yo‘li - hukumat xarajatlari ekanligi ko‘rsatib berildi. Shuni aniq qilib aytish kerakki, Keyns ta ’limoti inqirozlar, urushlar va urushdan keyingi davrlar uchun samarali bo‘ldi, chunki favqulodda holatlar davrida davlatning roli kuchli bo‘lishi kerak. Amalda esa, ayniqsa, II Jahon urushidan so‘ng G ‘arb mamlakatlarini sotsialistik orientatsiyasi kuchaydi (davíat mulki oshib bordi), davlat budjeti qarzlari ko‘payib, ishsizlik ham o‘sgan, inflatsiya kuchli. Bu ijtimoiy ishlami ko‘paytirishga qaratilgan tadbirlar oqibatidir deb tan olinmoqda. Ishsizlikning ish haqini pasaytirish yo'li bilan hal etish tarafdorlari ham mavjud, ammo pul massasini ko‘paytirish (inflatsiyaga olib keladi), ya’ni emissiya yo‘li ko‘pchilikka oson ko‘rinadi. Bu konsepsiya ma’lum davr mobaynida inflatsiya bo‘lmagan holda minemal ishsizlik darajasini isbotlashga imkon beradi. 70-yilIardan boshlab Keyns ta’limotiga nisbatan davlatning iqtisodiyotga aralashuvi bo‘yicha neoliberalizm g‘oyalari asosiy bo'lib qoldi, chunki bu davrda jahonning ko‘pgina mamlakatlarida inqiroz holatlari doim voqeaga aylanib qoldi. Inflatsiya, davlat budjetining kamomadi, ishsizlik tobora kuchaydi. Neoliberallar keynschilami tanqid qilar ekanlar, iqtisodiyotda davlat sektorining oshuvi, erkin raqobatning kamayishi, iqtisodiyotning muhim tarmoqlariga investitsiyalar kamayganligi ularg‘oyalarining sayozligidan dalolat beradi deb hisoblaydilar. 70-80-yillar neoliberal g‘oyalar iqtisodiyotda tobora ustunligini egallay boshladi. K o‘p davlatlarda iqtisodiyotni denatsionalizatsiya qilish kuchaydi (nodavlat shakllariga o‘tildi). Buning oqibatida Buyuk Britaniya (Tetcherizm), Fransiya, Yaponiya, Chili (Pinochet), Ispaniya va boshqa mamlakatlarda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi minimallashtirildi va iqtisodiy ahvol yaxshilandi.