2. Antik dunyo iqtisodiy qarashlari

3. ARAB VA G’ARBIY EVROPA DAVLATLARIDA FEODALIZM DAVRIDAG’I IQTISODIY G’’OYaLAR
Sharq mamlakatlarida feodal munosabatlar III-VIII asrlarda shakllana boshladi. Bu erlarda pul, mehnat munosabatlari biroz eng’illashdi. Davlat xususiy eg’alik va foydalanish uchun er ajrata boshladi. Xususiy er eg’alig’ining’ turli shakllari saqlang’ani holda davlat asosiy va unumdor erning’ eg’asi sifatida, zarur paytda xususiy xo’jaliklarning’ barcha ishlarig’a bemalol aralashish, er solig’ini yiG’’ish huquqini yo’qotg’an emas. Shu sababli Sharqda «davlat feodalizmi»ning’ turli shakllari saqlandi va iqtisodiy qarashlarda ham o’z aksini topdi. Iklim va turar-joy sharoiti tufayli, bu erlarda dehqonchilik asosan sun’iy suG’’orish asosidag’ina olib borilishi mumkin edi (Farbiy Evropa bilan solishtiring’). Ba’zi olimlarning’ fikricha, Sharqda erg’a xususiy mulkchilikning’ yo’qlig’i va buning’ asosiy sababi sun’iy suG’’orish ekanlig’ini aytadi. Feodal munosabatlar Sharqda nisbatan erta tarkib topdi va uzoqroq davom etdi. Arab mamlakatlarining iqtisodiyotiga islom akidalari ijobiy ta’sir etdi. Kur’oni Karim va xadislarda keltirilgan iqtisodiyotga aloqador qonun - qoidalar "Xidoya" va shu kabi boshqa fikr keng o‘rganildi, amalga oshirdi, natijada muxim iqtisodiy g‘oyalar ilgari surildi. Mexnat, ayniqsa qishloq xo‘jaligi xunarmandchilik va savdo qo‘llab - quvvatlandi. Isrovgarchilik, mexnatsiz daromat, ayniqsa sudxo‘rlik xarom deb e’lon qilindi. Bu davr uchun Ibn Xoldunning iqtisodiy g‘oyalari nixoyatda muximdir, u o‘z asarlarida ijtimoiy ishlab chiqarish, mexnat unumdorligi, oddiy va murakkab mexnat, zaruriy va qo‘shimcha maxsulot, tovarning iste’mol qiymati va umuman qiymatning farqini ta’riflab beradi, ayirboshlash tamoyirini (sarflangan mexnatning yarimi) to‘g‘ri talqin etdi, sarflangan mexnat bilan birga shu tovarning odamlarsha zarurligi ham muximligini ta’kidladi. Uning asarlarida mexnat taksimoti, tovar pul munosabatlari, soliq tizimining xalq farovonligi ta’siri asosan to‘g‘ri taxlil etib berilgan. G‘arbiy Yevropadagi feodal munosabatlar nisbatan kech tarkib topgan bo‘lsa ham, uning rivoji tezroq bo‘ldi. Dexqonchilik umuman qishloq xo‘jaligi ustun bo‘lishiga qaramay, xunarmandchilikda sex tizimi, keyinroq manufaktura vujudga keldi, mexnat taksimoti tamoyillari tarkib topdi. Bu davrda garbda natural xo‘jalik (iste’mol qiymati ishlab chiqarish) qullangan, oltin va kumush, zeb-ziynat sun’iy boylik deb qaralgan. "Adolatli baxo" masalasi ko‘tarilgan. Bu yerda ham din va din ahli tomonidan iqtisodiyotda muxim fikrlar ilgari surilgan. Masalan, f. Akvinskiy "Adolatli baxo" masalasini naf va manfaatlar tengligini asosida hal etdi. Protsent (foizni) oqlaydi, uni qo‘llaydi va tavakkalchilik to‘lovi deydi. U shuningdek rentani ham qo‘llaydi, uning ekpluatatorlik mohiyatini inkor etadi. Rossiyada shu davrdagi iqtisodiy g‘oyalarda ham dexqon mexnati - boylikning asosi ekanligi ko‘rsatiladi. Natural renta miqdori 2 foiz belgilanadi, tovar pul munosabatlariga ayniqsa savdoga qarshi g‘oyalar ko‘p edi.