2. Antik dunyo iqtisodiy qarashlari

121. Prudonning’ kapitalizmni isloh qilish loyihasining’ mohiyati nimadan iborat? Ung’a izoh bering’
P.Prudon kapitalistik tovar ishlab chiqarishdag’i qarama-qarshilikni shu tovarlarni pulg’a aylantirish yo’li bilan bartaraf etish mumkin deb ҳisoblaydi. U pulning’ moҳiyatini to’G’’ri tushunmay, ҳamma aybni ayirboshlashdag’i noҳaqlikdan deb biladi. Shunday qilib u tovar-pul munosabatlarini pul, kapital va foizsiz saqlash keraklig’ini taklif qildi. Barcha kamchiliklaridan qat’i nazar, Prudon kapitalistik taraqqiyotdan orqag’a qaytish mumkin emaslig’ini tushundi, lekin mayda xususiy mulkchilikni saqlab qolish tarafdori bo’ldi.
122. XIX asrning’ oxiri va XX asrning’ boshlarida vujudg’a kelg’an iqtisodiy ta’limotlarg’a xos xususiyatlar nimadan iborat?
XIX asrning’ ikkinchi yarmi-XX asrning’ boshlarida iqtisodiy ta’limotlarning’ rivojlanishi (evolyustiyasi) kapitalizm iqtisodiyotida uning’ siyosiy ustqurmasida yuz berayotg’an tub siljishlarni aks ettirar edi. XIX asrning’ so’ng’g’i chorag’ida erkin raqobatning’ monopoliyag’a aylanishi iqtisodiyotdag’i eng’ muҳim ҳodisa bo’ldi. Bu jarayon kapitalizm ziddiyatlarning’, ayniqsa meҳnat bilan kapital o’rtasidag’i ziddiyatlarning’ chuqurlashuvi va keskinlashuvi bilan ayni bir vaqtda ro’y berdi. XIX asrning’ 70-yillaridan boshlab qiymat nazariyasi va uni ilmiy taҳlil qilishda ҳam chinakam inqilobiy o’zg’arish yuz berib aynan shu davrda Evropaning’ bir nechta mamlakatlarida turlicha nazariy maktablar shakllandi. Ushbu maktablar yaratg’an iqtisodiy ta’limot fanda «marjinalizm» ta’limoti deb nomlanib XX asrning’ 30-yillarig’acha o’z mavqeini saqlab turdi.Marjinalizm franstuzcha «marg’inal» so’zidan oling’an bo’lib «eng’ yuqori», (cheg’araviy) deg’an ma’nonibildiradi.Bu boradag’i o’zining’ ilk fikrlarining’ U.Stenli Jevons 1862 yilda Britaniya fanlarini rivojlantirish Assostiastiyasida qilg’an «Siyosiy iqtisodning’ umumiy nazariyasi ҳaqida qisqacha bildirish»nomli ma’ruzasida bayon etg’an edi. 1871yilda esa U.Jevons yang’i nazariyasini ilmiy asoslashg’a baG’’ishlang’an fundamental asar bo’lg’an «Siyosiy iqtisod nazariyasi»nomli kitobini Ang’liyada nashr qildirdi. Aynan mana shu yili 1871yilda Avstriyada Karl Meng’erning’ «Siyosiy iqtisod asoslari»nomli kitobi ҳam e’lon qilindi. Bu kitobda ҳam xuddi mana shu «eng’ yuqori foydalilik»nazariyasi taҳlil qilinib matematik formula va teoremalarsiz ilmiy jiҳatdan asoslab berildi.1874 yilda Shveystariyada Leon Valrasning’ «Sof iqtisodiyot fani elementlari»nomli kitobi nashrdan chiqdi. Bu kitobdag’i iqtisodiy nazariya to’liq ravishda matematik jiҳatdan rivojlantirildi. Shunday qilib yang’i yo’nalish bir vaqtda uchta olim tomonidan turli mamlakatlarda ing’liz, nemis va franstuz tillarida ilmiy jiҳatdan asoslab berildi.