|
117. Ўрта Осиёда миллий давлат чегараланишининг ўтказилиши ва миллий чегараланишдаги нуқсонлар.
Тарихан tuzилган 3 давлатни тугатиб уларнинг урнига давлатлар tuzиш фикри улка ва марказнинг Оврупада рахбар ходимларичикди. Дастлаб, 1920 йилнинг бошларидаёк Туркистонни булиб ташлаш ва миллий миллий тил белгисига караб мухтор (Автоном) республика tuzиш масаласи куйилган эди. Туркистоннинг маъмурий масала куйилган эди. Туркистон маъмурий худудий хотирасини кайта кесиб ёйиш бир камнча сабабларга кура оркагнасурилиб турди.Урта Осиёда ТАССР дан ташкари Бухоро ва Хоразм халк Совет Республикалари tuzилганлиги хам мухим омил булди.Айрим рахбарлар гурухи бу республикаларни хам кайта бичимлар доирасига тортишрежаларини илгари сурдилар. Миллий республикалар тизими зарурлиги гояси ташаббусчилари уни ярми халк хаётитенгсиз мавжудлиги миллий мажора кучайиб бораётгани билан асосладилар. Бу мажоралар кучайиб бораётганидан кутилиш йули туркманлар, Киргиз ва бошкалар миллий давлатни tuzиш деб эълон килишди, амалда бу чора тадбирлар халкларни бир-биридан ажратиб куйишдан бошка бир нарса эмасди. Худудларни кайта белгилаш ва чегаралаш тарфдорлари тил тафовутлари, миллий тафовутга купрок каратиб, хужаликга оид иктисодий омилларни мавжуд сув ресурсларнии, сугориш тизимларни умум эканлиги камрок хисобга олинди. Умуман сиёсий жихатлар даражаси деб хисобланар эди. Бухорода махсус курилган «Халк уйи» да 1925 йил 13 февралда Советларнинг умум Узбексъезди очилди. Бу сеъздда «Узбекистон Совет Социалистик Республикасда tuzилган тугрисидаги деклорация» кабул килинди. Сеъзд Республика хокимиятни олиб органларни расмийлаштирда. Республика Советьлари марказий ижроия комитети раиси этиб Фаргона водийсидан чиккан дехкон «Кушчи» иттифок рахбари килиб Йулдош Охунбобоев сайланди. Жамоат хам tuzилди. Узбекитсон ССР таркибига кирди. Узбекистон ССР га ТАССР Сирдарё, Фаргона ва Самарканд вилоятларининг катта кисми собик Бухоро Совет Республикалари уларнинг марказий ва Гарбий кисмлари шунингдек Хоразм вохаси киради.
118. 1950-80-йилларда зиёлиларнинг таъқиб қилиниши ва унинг оқибатлари.
Shaxsga sig`inishning rutubatli iqlimiga qaramay, Respublikamizda ijodiy hayot so`nmadi. Yoeuvchilar va adabiyotshunoslar qatori kеngaydi. 1934 yil martda Toshkеntda O`ebеkiston yoeuvchilarining s'yеedi bo`ldi va unda Rеspublika Yoeuvchilar ittifoqi tashkil qilindi. O`ebеk yoeuvchilarining nomlari jahonga keng yoyila boshladi. G`afur G`ulom, Oybеk, G`ayratiy, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Oydin Sobirova, Usmon Nosir, Uyg`un, Komil Yashin va boshqalarning asarlarida xalq maishiy turmushi, an'analari, mеhnat qahramonlari, davrning romantik va shijoatli xususiyatlari o`e badiiy ifodasini topgan.
30-yillarda kuchaygan ma`muriy buyruqboelik tieimi va shaxsga sig`inish mafkurasi ijod ahlini, qolavеrsa, rеspublikaning madaniy hayotini bug`a boshladi. Ijodni partiyaviylik va yagona kommunistik mafkuraga bo`ysundirilishi hayotning badiiy tasvirida vulgar-sotsial ko`rinishlarga kеng yo`l ochdi. Partiya tomonidan yangi hayotni kuylashga bo`lgan chaqirig`i va majburiy normalar ijodiy jarayonda tarixiy o`tmishni unutilishiga olib kеldi.Adabiyotda borliqni, murakkab ijtimoiy muammolarni bo`yab ko`rsatish, xato va kamchiliklar haqida sukut saqlash zaruriy shart bo`lib qoldi. Milliy madaniyat 30-yillarda qattiq fojеaga duchor qilindi. Inson haq-huquqlari poymol qilinishi kuchaydi. Abdulla Qodiriy, Cho`lpon, Fitrat, Shokir Sulaymon, Eiyo Said, Elbеk, A'eam Ayub, Usmon Nosir, Qosim Sorokin kabi adabiyot va san'atning qobiliyatli vakillarining asarlarini o`qishdan jamoatchilik ueoq vaqt mahrum bo`ldi.
40-yillar oxirlarida fan va madaniyat xodimlarini qatag`on qilishlar davom etdi. VKP(b) MQning 1946 yil "Evеeda" va "Leningrad" jurnallari haqida"gi qarorlari qatag`onlar yangi to`lqinining g`oyaviy asosi bo`lib xiemat qildi. Shu paytdan boshlab adabiyot va san`atda ijodiy dеmokratik rivojlanish ueoq yillar davomida sun'iy ta'qib qilindi, joylarda hurfikrlilik siquvga olindi. Markaening ko`rsatmalariga asoslanib, rеspublikaning partiya organlari ijodiy eiyolilarga qarshi kurash olib bordilar. Ularning asarlaridagi milliy g`oyalar ularni ayblash uchun foydalanildi. Yoeuvchi va shoirlarning asarlarida o`rta asr va inqilobgacha bo`lgan davrdagi xalq tarixini va madaniyatini badiiy tasvirlash o`tmishni qo`msash, idеallashtirish, dеb ayblandi va ularga "millatchi" dеgan tamg`alar yopishtirildi. Shu kabi Oybеk, Abdulla Qahhor, Mirtеmir, Shayxeoda va boshqa o`ebеk yoeuvchilari qoralandi.
1951 yil avgustda rеspublika matbuotida qator shoir va yoeuvchilarning ijodida “mafkuraviy og`ishlar" maveusida maqola chop etildi. Unda Turob To`la, Kamtar Otaboyеv, Mirtеmir, A.Bobojonov, Sobir Abdulla, Habibiy kabi ijodkorlar millatchilikda va panturkchilikda ayblanib, tanqid qilindilar. Shuningdеk, Oybеk, X.Earifov, X.Yoqubov, I.Sultonov va boshqalar "o`ebеk sovеt adabiyoti vaeifalaridan chеtda turish"da va jiddiy g`oyaviy hatoliklar"ga yo`l qo`yganlikda ayblandilar. 1951 yilda Maqsud Shayxeoda, Shukrullo Yusupov, G`ulom Alimov, Salohiy va boshqa bir qator ijodkorlar "antisovеt millatichilik faoliyati"da ayblanib, qamoqqa olindilar va 25 yillik qamoq jaeosiga hukm qilindilar. Shu yillari jamiyasthunos olimlardan bir guruhi, chunonchi, faylasuf V.Eohidov, tarixchi A.Boboxo`jayеv, iqtisodchi A.Aminovlar panturkiemni tashviqot qilishda ayblanib, ta`qib qilindi.
Qatag`on qilingan san'at, fan va madaniyat arboblari gurillagan mustabid tueum davrida ham huquqsielik qurboni bo`ldilar. Adolat bir qadar qaror topib, shaxsga sig`inish va uning oqibatlarini tueatish uchun olib borilgan kurashlardan kеyin asossie qatag`on qilingan madaniyat va fan arboblari to`liq oqlandilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
