1.Ўзбекистон тарихи фанининг предмети, назарий – методологик асослари, манбалари ва аҳамияти

66. XVIII-XIX аср биринчи ярмида Хива хонлиги.
Temur Sulton butun xonlik hududini o'ziga bo'ysundira olmadi. Sherg'ozidan keyin Zlbars xon bo'ldi (728-1740). Uning davrida Xiva xonligi Nodirshoh boshliq Eroniylar ta'siri ostiga tushib qoldi. 1741 yilda Xivaliklar Eroniylarga qarshi qo'zg'olon ko'tardilar. Natijada qo'zg'olonchilar g'alaba qozonib, xon taxtini ularning rahbari Nuralixon egalladi. Lekin Nodirshohning o'g'li Nasrullohni Xorazmga hujumi sababli Nuralixon cho'l tomonga qochib ketdi. Nodirshoh baribir Xiva xonligini tamomila bo'ysundira olmadi. XVIII asrning 40-yillarida bu erda bir necha xon o'egardi. Jumladan, qozoq sultoni Kaip (Toip) (1747-1757y.) xonlik qildi. Lekin u joriy qilgan favqulotda og'ir soliqlar umumiy norozilik va qo'zg'olon ko'tarilishiga sabab bo'ldi. Natijada soliq yig'uvchilar o'ldirildi va xon cho'lga qochishga majbur bo'ldi.
Xivada Kaipning ukasi Abdulla xon bo'ldi. Lekin isyon ko'tarilib, natijada taxtga Temur G’ozixon o'tirdi. Shu paytdan boshlab tez-tez o'egarib turgan xonlar aslida hokimiyatni qo'ldan berib qo'ydilar, ularning nomidan 1763 yildan boshlab, o'zbeklarning qo'ng'irot qabilasidan bo'lgan inoqlar hukmronlik qildilar. Bu soxta xonlarning kelib chiqishi uncha aniq emas: ular asosan o'zlarini Chingizxon avlodi deb hisoblovchi qozoq sultonlari orasidan saylanardi.
XVIII asrning 60-yillarida Xiva xonligida hokimiyatni o'zbek qo'ng'irotlari asta-sekin o'z qo'llariga ola boshladilar. Inoq Muhammad Amin (1763-1790) davrida Xivada qo'ng'irotlar sulolasi amaldagina emas, balki rasmiy ravishda ham hukmron bo'lib qoldi.
Muhammad Rahim I (1806-1825) davrida, Xiva xonligida bir qancha ijobiy o'egarishlar bo'lib o'tdi. U soliq islohotlari o'tkaedi, o'lponlarni muntazam undirish yo'li bilan davlat daromadini oshirdi, bojxona joriy etdi va oltin pul zarb qilishni yo'lga qo'ydi. U feodallar o'rtasidagi mojarolarga chek qo'yib ularning erlarini birlashtirdi.
Muhammad Rahimxon vafotidan keyin taxtga uning o'g'li-Olloqulxon (1825-1842 y.) taxtga chiqdi. Bu davr o'zaro urushlarga boy bo'ldi.
Muhammad Amin (1845-1855 y.) davrida ham o'zaro urushlar davom etdi. Bu davrda turkman o'zbek, qozoq, qoraqalpoq bekliklarining xonlik hokimiyatiga qarshi chiqishlari hech tinmadi.
O'zaro urushlar natijasida Muhammad Aminxon halok bo'lganidan so'ng 1855 yilda Abdullaxon bo'ldi. Lekin u 6 oydan so'ng turkmanlar qo'lida halok bo'ldi. So'ngra taxtga Qutluq Murod o'tirdi. Lekin uni qozoqlar, qoraqalpoqlar, turkmanlar tan olmadilar. Natijadi Qutluq Murod o'ldirildi.
1856-1864 yillarda Sayid-Muhammad xon bo'lib, o'ziga qarshi bo'lgan turkmanlar va qoraqalpoqlarni tor-mor qildi. Orol bo'yi qabilalarni o'ziga bo'ysundirdi. Sayid-Muhammadning vorisi Rahimxon II davrida, 1873 yili Xiva general Kaufman qo'shinlari tomonidan bosib olindi va Rossiya tarkibiga tobe davlatga aylandi. Yuqorida keltirilgan uchta xonlik boshqaruv tizimida feodal munosabatlar asos qilib olingan edi. Xonliklar hududida er egaligining uchta turi: davlat erlari, xususiy erlar, vaqf erlari mavjud edi.
Xonliklar aholisi asosan dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug'ullanar edilar. Asosiy soliq turlari hiroj zakot bo'lib, shu bilan birga turli majburiyatlar mavjud edi. Bular Xiva xonligida begar, qazuv, mushrifona va boshqalar bo'lsa, Buxoro amirligida urush paytida olinadigan favqulotda soliq, jul, suv haqi, nimsa va boshqalar. Qo'qon xonligida esa hashar, harbiy xizmat majburiyatlari bor edi.