1.Ўзбекистон тарихи фанининг предмети, назарий – методологик асослари, манбалари ва аҳамияти

4. ”Авесто”нинг Ўрта Осиё ва бошқа ҳудудлар бўйлаб кенг тарқалиши ва унинг қадимги халқлар маънавий ҳаётига таъсири.
«Авесто» туронзамин ҳудудида шаклланган энг кадимий зардуштийлик динининг энг мукаддас китобидир. «Авесто» да акс эттирилган асосий қонун – коидалар, диний эътикоднинг етакчи тушунчалари тарихий шахс Зардуштра номи билан боғлиқ. Зардуштра тахминан бундан 2700 йиллар олдин яшаган. Зардушт кўп худолилик тасаввурига табиат ходисаларига сигинишга карши чиккан якка худоликни таргиб килган Зардуштра эронча суз булиб, «Кекса туяча» деган маънони англатган Зардушт оркали эзгулик худоси Ахурамазда томонидан диний маросимлар, дуо – ю такбирлар тартибга солиниб турган. Бундай конун – коидалар Зардушт вафотидан кейин китоб холида тупланган ва унга «Авесто» билан дастлаб 1755 йилда француз шарқшуноси Дюперон топишади ва 3 жилдлик таржима китоб чикаради. Зардуштийлик динига имон 3 таянчга асосланади.

1. 
   фикрлар софлиги
   
2. 
   сузнинг собитлиги
   
3. 
   инсонийлик.
   

Зардушт таълимоти буйича одамзотнинг томони 3 кун танасидан чикмаслигини 4 кун гузал киз киёфасида булиши, фаришталар рахбарлигида қил кўприкдан ўта олса, жаннатий бўлиши тарғиб этилган. Қадимги халқларнинг турли томонлама ривожланишида савдо ва транзит йўлларнинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Мил. авв. III минг йилликка келиб, Ўрта Осиёнинг кўпгина ҳудудлари қадимги аҳоли томонидан ўзлаштириб бўлинган эди. Чўл ва дашт ҳудудлардаги кўчманчи чорвадор аҳоли воҳалардаги ўтроқ аҳоли билан ўзаро алоқаларни бронза даврига келиб янада ривожлантирадилар. Тарихий адабиётлардан маълум бўлишича, Буюк ипак йўли ташкил топмасдан анча илгариёқ Қадимги Шарқ ва Ўрта Осиё ҳудудларида ўзаро алмашинув йўллари мавжуд эди.
Бронза давридаги (мил. авв. III—II минг йилликлар) ана шундай йўллардан бири «Ложувард йўли» деб аталиб, унинг бир тармоқи Бадахшон, Бақтрия ва Марқиёна ҳудудларини Хоразм, Сўғд, Марказий Қозоқистон ва Урал билан боқлаган. Яна бир тармоқи эса, Бақтрия ва Марқиёнани Месопотамия билан боқлаган. Бу йўл Помир тоқларидан бошланиб, Эрон, Олд Осиё, Миср орқали ўтган. Бадахшон Ложувардининг Ҳинд водийси, Месопотамия ва Мисрдан топилиши бу қимматбаҳо тошнинг Қадимги Шарқда ниҳоятда қадрланганлигидан далолат беради.Қадимги йўллардан яна бири, Эрон аҳмонийларининг йўли бўлиб, бу йўлнинг бир тармоқи мил. авв. VI—IV асрларда кичик Осиё шаҳарларини ҳамда Ўрта Ер денгизи бўйидаги Эфес, Сарди шаҳарларини Эроннинг марказларидан бири Суза билан боқлаган бўлса, яна бир тармоқи Эрон-Бақтрия орқали Сўғдиёна, Тошкент воҳаси ва Қозоқистон ҳудудларидан ўтиб Олтойгача борган. Тарихий адабиётларда бу йўл «шоҳ йўли» деб аталади.
Буюк ипак йўлининг тармоқлари:
Хитойнинг Аноси шаҳрига келиб, Ипак йўли бир неча тармоқларга бўлиниб кетган. Хусусан бир тармоқ Аноси-Хами-Қошқар орқали Қўқонга, ундан эса Тошкентга ўтган. Бу ердан Жиззах ва Самарқанд орқали Бухорога келган йўл Урганч орқали Гурьевга, у ердан Оқсарой орқали Қора денгиз бўйларига чиққан. Яна бир тармоқ эса Дунхуан орқали Хўтанга, ундан Лохурга ўтиб кетган.
Ундан ташқари Бухорога келиб, бу тармоқ иккига бўлинган. Жанубий йўналиш Бухоро-Қарши-Термиз орқали Нишопурга ўтган ва Ҳирот орқали Ҳиндистонга ўтиб кетган.
5. “Авесто”да қадимги бошқарув тизими, илк давлатчилик асослари.
Bu ulkan kitobda Turon, Eron xalqi, ularning tarixi, tabiati, atrof-muhiti, farzandlar tarbiyasi, tabobat to'g'risidagi fikrlar, chorvachilik, ziroatchilik, savdo-sotiq haqidagi ma'lumotlar kuylangan. Olamning yaratilishi haqida, insoniyat haqida shunday misralar bor: Azaldan nur paydo bo'ldi, Nurdan Ahuramizda yaraldi. Oldin u o'ziga qiyosan 6 farishta (ruh)ni yaratdi va ularni Erga, odamlar orasiga yubordi. Ular poklik va barkamaollik ramzi hisoblangan. So'ng Ahuramizda har bir odam uchun ruh yaratdi. Ruhlar doimo inson hamrohi bo'lib qoldi. Nurdan tug'ilgan yana bir mahluq Ahrimandir. Ahriman minglab yovo’zlik ruhlarini yaratgan. Ular erni bemorlik va azobu uqubatga to'ldirib yuborgan. Zardushtiylik dinining asosiy mazmunida shunday fikrlar mavjudki, Ahuramizda va mehnatsevar va to'g'ri odamlar Ahrimandan qo'rqmasalar ham bo'ladi, negaki mehnat yomonlikni engadi. "Avesto" da insonlarga yorug'lik 12 ming yildan so'ng berilganligini va Ahriman, dev va yovo’z kishilar qaynab turgan temir zritmasiga tashlanganligi aytiladi. Ahuramazdaning o'gitlariga rioya qilgan insonlar abadiy yashaydilar. Zulmat, qorong'ulik dunyosi va jahannam, do'zax yo'qolib er yo’zida abadiy jannat yaratiladi. "Avesto"da Amudaryo sohillarida, So'g'diyona va Marg'iyonada yashagan elatlarning kasbkorlari, madaniyati, dunyoqarashi, shuningdek, mintaqa tabiati, geografiyasi to'g'risida ma'lumotlar beriladi. "Avesto"da eng qadimgi viloyatlarning nomlari Yasht kitobining uchinchi va Videvdatning birinchi bobida sanab o'tilgan. Yasht ro'yxatidagi birinchi mamlakat Eroniy qabilalarning vatani-"Aryonam Vayjo" yoki "Ariylarning sayhon erlaridir". U g'oyatda ko'p yaylovlarga ega baland tog'lar, keng daryolar va chuqur ko'llar bo'lgan. Keyingi mamlakatlar-Portu, Iskata, Mouru, Gava, So'g'da, Xorazm.
Yashtda ariylarning erlari haqida quyidagicha e’lon qiladi: "U mamlakatning jasur sardorlari ko'pdan- ko'p harbiy yurishlar qiladi, uning keng yaylovlarga ega, suvga sarob tog'larida chorva tinch o'tlov va emish bilan ta'minlangan, bu erdagi sersuv chuqur ko'llar to'lqinlanib turadi, kema qatnaydigan keng daryolarning oqimi Parutadagi Iskata, Xarayvadagi Mouru, So'g'ddagi Gava va Xvarizam tomoniga intiladi." Videvdat kitobiga ko'ra, zardo'shtiylarning ulug' va donishmand xudosi Ahuramazda payg'ambar Zaratushtraga bunday xabar qiladi: "O Spitama Zaratushtra sen yashaydigan joylarga, bu erlarda boylik qancha kam bo'lsada, tinchlik tortiq qildim. Birnchidan, odamlar yashashi uchun eng yaxshi mamlakatni, Vanxvi Datyo daryosidagi Aryonam Vayjoga asos soldim.
Ikkinchidan, men, Ahuramizda, eng yaxshi mamlakatlar va o'lkalardan bo'lgan Gava So'g'da makoniga asos soldim.
Uchinchidan, men, Ahuramizda, eng yaxshi mamlakatlar va o'lkalardan bo'lgan qudratli Mouruga asos soldim.
To'rtinchidan, men, Ahuramizda, eng yaxshi mamlakatlar va o'lkalardan bo'lgan, baland bayroqli go'zal Bahdiga asos soldim."
Videvdatning birinchi bobida sanab o'tilgan mamlakatlar Yasht viloyatlari ro'yxatidan ancha farq qiladi: Aryonam Vayjo, Gava, Mouru, Bahdi, Nisayyo, Ar'yo, Vaypereta, Urva, Xnanta Raga, Chaxro, Varna nomsiz etti Uind viloyatlari va Ranxa daryosi boshlaridagi mamlakat.
"Avesto" eng qadimgi mamlakatlar Markaziy Osiyo va O'rta Sharq, Afg'oniston, Eronning shimoliy-sharqiy hududi bilan bog'lanadi. Aryonam Vayjo mamlakatini - bu keng hududida joylashgan o'lka deb tushunish mumkin.


6."Авесто" – Урта Осиё халклари тарихи хакидаги мухим манба.
"Avesto"ning yana bir qimmatli tomoni shundaki, u O'zbekiston xalqlari qadimgi tarixini o'rganishda dastlabki yozma mabalardan biri hisoblanadi. Afsuski, Avestoning eng eski qismlari Iskandar tomonidan yo'q qilingan. Tarixiy manbalardan ma'lumki, eramizdan avvalgi 334-329 yillarda makedoniyalik Iskandar Eronni zabt etganidan so’ng, Istaxr shahrida saqlanayotgan "Avesto"ning tuliq matnlarini olib ketib, tibbiyot, hujum, ilmu hikmat sohalariga oid matnlarini Yunon tiliga tarjima qildirib, boshqasini yoqib yuborishga buyurgan. Parfiya podshosi Vologez I davrida (milodning 51-78 yillari) "Avesto"ning qolgan-qutgan qismlari to'planadi. Abu Rayhon Beruniyning "O’tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarida yozishicha, zamonamiegacha etib kelgan "Avesto" aslining beshdan ikki qismi va kouinlar xotirasida saqlanganlari Shopur sosoniy davrida milodning III asrida Mugapat Kartir tomonidan yozib olingan. Xusrav I (eramizning 531-573 yillarida) podsholik qilgan davrda "Avesto" pahlaviy tiliga tarjima etilib, bu izouli tarjima "Zand Avesto" ("Avesto" sharui) nomini olgan. Bu "Zand Avesto" Hindistonning Bombeydagi "Koma" nomli zardushtiylik madaniy markazida, shuningdek, "Avesto"ning 1288 yilda kuchirilgan eng qadimgi qulyozma nusxasi Kopengagen kutubxonasida saqlanadi. Avestoning XIII asrga oid birinchi qulyozma nusxasini Evropa olimlaridan birinchi bo’lib, fransuz olimi Anketill Dyupperon 1771 yilda uch jildlik tarjimasini sharulari bilan nashr etadi. Anketill Dyupperon tomonidan fransuz tilida nashr etilgan "Zand Avesto" XVII-XIX asrlarda nemis, ingliz, rus va boshqa tillarga tarjima qilindi. Shundan buyon uozirgacha dunyoning turli mamdakatlarida "Avesto"ga bag'ishlab mingdan ortiq kup jildlik qomusiy kitoblar, lug'atnomalar, ilmiy risolalar, turli ma’ruza va maqolalar tuplamlari, maxsus nashr va axborotnomalar e’lon etildi. Ayniqsa, Eronning buyuk avestoshunos olimi Puri Dovud shogirdi, tarjimon vat adqiqotchi, Isfahon universitetining professori doktor Jalil Dustxouning Teuronda "Marvarid" nashriyotida 1995 yilda sharuh izoulari bilan bosilib chiqqan "Ovasto" kitobi bebauo manba hisoblanadi.
Bugungi kunda fanda: "Avesto" "Yasna"-(Hamdu sano, munojot va qurbonlik keltirish), "Yasht" (qadrlash, ulug'lash), "Vandidod" (devparast karaponlarga qarshi qonun), "Vispirad" (poklik va to’g’rilik yo’lini tutgan zotlar, porsolar) kabi kitoblari ma'lum.
"Yasna"dagi 72 bobdan 17tasi payg'ambar Zaratushtraga tegishli. Ular- "Gota"lar nomli "muqaddas she'riy qo'shiqlar"dir. Videvdatda Markaziy Osiyodagi viloyatlar va davlatlar haqida quyidagicha ma'lumotlar beriladi; "Men Ahuramazda eng yaxshi erlar va mamlakatlar orasida birinchi bo'lib Vanxvi Daiti bo'yida (Amudaryo) Aryonam Vayjoni yaratdim, shunda o'lim keltiruvchi Anxro Manyo... devlar va qishni yaratdi... Men Ahuramizda eng yaxshi erlar va mamlakatlar orasida ikkinchi bo'lib so'g'diylar yashaydigan Gava makoniga asos soldim". Shundan so'ng Mouru (Marg'iyona),Bahdi (Baqtriya) kabi ko'plab davlat va viloyatlar eslatiladiki, bu "Avesto"ning tarixiy manbai sifatida qimmatini yanada oshiradi. Avestoning eng qadimgi qismlari keng hududda joylashgan jamiyatni tasvirlab, bu jamiyat haqida yozuvsiz zamonlarga oid tasavvurni ham saqlagan. Avesto kitoblari turli xil ma'lumotlarni o'z ichiga oladi, shular jumlasidan-qadimgi geografik tushunchalar-daryolar, tog'lar, ko'llar nomlari, hududiy etnik-qabilalar va vilotlar nomlari, qadimgi mamlakatlarning ro'yxati, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar haqida ijtimoiy va siyosiy to’zum, diniy tarix rivojlanish haqida ma'lumotlar va boshqa. VII-VIII asrlarda arablar Markaziy Osiyo va Eronni bosib olgach bu hududlarda Zaratushtra ta'limoti yo'q qilinib islom dini yoyildi.