1.Ўзбекистон тарихи фанининг предмети, назарий – методологик асослари, манбалари ва аҳамияти

23. Турк ҳоқонлиги ҳукмронлиги даврида Ўрта Осиё.
Turkiy elatlarning keng hududlarda qadimdan buyon yashab, madaniy iz qoldirgan. Xitoy manbalari, mashhur "O'g'iznoma", O'rxun-Znasoy yozuvlari, Kultegin bitiklari bunga misoldir. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, chunonchi, Ashin, Arg'u, O'g'iz, To'qqiz O'g'o’z, O'tto’z tatar, Qaluq, Kitan, Tolis, Turk, Uyg'ur, To'qri (toharlar),Quriqan, Duba (tuba-tuva) va boshqalar yashardilar.
VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug'idan mavqei ko'tariladi. Ashin urug'ining Asan va Tuu 460-545 yillarda boshqa urug'larni o'zlariga bo'ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqishi uchun kurashadi va 551 yilda jujan xoni qo'shinlarini engib, ularni bo'ysundiradi. Bumin 551 yilda yangi davlat - Turk xoqonligiga asos soladi. Uning poytaxti oltoydagi O'tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug'i ortib borgan. U ko'p marta Xitoyga yurish qilib, uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi turk xoqonligiga har yili o'lpon tariqasida yiliga yo’z ming bo'lak ipak mato berib turishga majbur bo'lgan. 552 yilda Bumin vafot ztgach, hokimyatga uning o'g'li Mug'anxon (553-572) o'tiradi. U 558 yilda jujanlarga so'nggi bor zarba berib, o'z davlati hukmronligini Tinch okeanigacha bo'lgan hududlarga etkazadi. Uning amakisi Istami (unga "yabg'u" - bahodir unvoni berilgan edi) bo'lsa, hoqonlik hududini g'arbga tomon kengaytirib, Ettisuv, Qashqar, Ural, Volga bo'ylari va boshqa hududlarini egallaydi.
563-567 yillar davomida Istami Yabg'u qo'shinlari Eftalitlarga zarba berib, uning hududlarini ya'ni hozirgi O'rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha bo'lgan erlarni egallaydi. Buning oqibatida Eftalitlar hokimiyati qulaydi. Turk hoqonligi O'rta Osiyo erlarini ishg'ol ztgach, uning hududlari bevosita Eron chegarasiga tutashadi. Dastlab hoqonlik Eron bilan yaxshi aloqalar o'rnatishga intiladi. Eron shohi Xusrav I Anushirvonga turk malikasi o’zatiladi. Eronga elchilar yuboriladi. Biroq Turk hoqonidan Eronga ikki bor yuborgan elchilari faoliyati muvaffaqqiyatsiz chiqqach, Eronning turklar bilan murosaga bormasligi, uning dushmanligi ma'lum bo'ladi. Buning boisi Eron shohi O'rta Osiyo erlariga davogarligida edi. Bu esa, bir necha bor xoqonlikning Eron bilan urush olib borishga majbur bo'ladi. Istami qo'shinlari Eron shohi Xusrav I ni engadi. Turk xoqonligiga 4004 ming Vizantiya tillasi hajmida tovon to'lashadi. Mug'anxon va uning avlodlari g'arbda Qora dengiegacha bo'lgan hududlarni zabt etib, o'zlariga bo'ysundiradilar.
Turk hoqonligida boshqaruv tartiblari haqida gap ketganda shuni ta'kidlash kerakki, turk hoqonlari O'rta Osiyo hududlarida hukmronlik qilsa-da, biroq o'zlari bu hududlarga ko'chib kelmadilar. Ular Ettisuv va boshqa hududlardagi markaziy qarorgohlarida qolib, bo'yso’ngan hududlarni mahalliy hukmdorlar orqali boshqarib, ulardan olinadigan soliq-o'lponlar va to'lovlar bilan kifoyalangan. Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mahalliy davlat to’zilmalari, ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosatni mustaqil davom zttirganlar. Mahalliy hukmdorlarga "Yabg'u" unvonlari berilgan ular hoqonlikning noibi hisoblangan. Xoqonlik merosiy bo'lgan. Xitoy manbalarida turkiylar xonni taxtga o'tqazishda maxsus o'tkaeganlar. Amaldorlar bo'lajak xonni kigiega o'tqazib, quyoshni yurishi bilan 9 marta aylantirganlar, ishtrokchilar ularni qutlab turganlar. Keyin xonni otga o'tqazib bo'yniga ipak mato bog'laganlar. Keyin undan necha yil xon bo'lishini so'raganlar. U necha yil bo'lishini aytgan muddat tugagandan keyin taxtdan ketgan. Xoqondan keyingi shaxs "yabg'u" (bahodir) bo'lgan Davlatdagi birinchi amaldor (vazir) vazifasida bo'lgan (masalan, Istami yabg'u) Yabg'u taxtga merosxo'rlik qila olmas edi.