1.Ўзбекистон тарихи фанининг предмети, назарий – методологик асослари, манбалари ва аҳамияти

21. Илк ўрта асрлар ўзбек давлатчилиги: ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёт.
Qadimgi shaharlar mudofa devorlari bilan o'ralgan, ularda saroylar, qa'lalar, hunarmandchilik ustaxonalari, bozorlar bo'lgan. Shaharlarni shahar boshliqlari - hokimlar boshqargan.
Shunday qilib, jamiyatda ijtimoiy tengsizlik barham topadi, mulkdor badavlat oilalar, o'z tirikchiligini o'zi ko'radigan tabaqalar, mol-mulksiz kambag'allar vujudga keladi. Uzoq davom etgan bu jarayon ko'pgina muntaqalarda, shuningdek, hozirgi jarayon ko'pgina mintaqalarda, hozirgi O'zbekiston hududida davlatlarning tashkil topishi uchun shart-sharoitlarni tayyorladi.
O'zbekiston hududida davlatchilikni 3 bosqichga bo'lamiz.
1. Bu davrda o'zlashtiruvchi xo'jalikdan ishlab chiqaruvchi xo'jalikka o'tilishi katta ahamiyatga egadir. Bu davrda madaniy aloqalar kuchaydi.
2. Miloddan avvalgi X-VIII asrlarni o'z ichiga oladi. Bu davrda etnik va madaniy jarayonlar kuchaydi.
3. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarga to'g'ri keladi. Bu davrda O'rta Osiyo tsvilizatsiyasining moddiy va ma'naviy bazasida Katta Xorazm va Baqtriya davlatlari tashkil topib rivojlanadi. Bu davlatlar qabilalari konfederatsiyasi (birlashmalari) asosida tashkil topgan bo'lib, harbiy demokratiya asosida boshqarilgan. Qadimgi davlat to’zilmalari davlatchilikning shakllanishi va rivojlanishiga katta ijobiy ta'sir ko'rsatdi.
Kidariylar va xioniylar
Milodiy VI-IV asrlar O'rta Osiyo tarixi ko'chmanchi qabilalarining kirib kelishi, qabilalar ittifoqi yo’zaga kelishi yangi siyosiy kuchlarning paydo bo'lishi bilan izohlanadi. Kidariylar xususidagi asosiy ma'lumotlar Xitoyning Beyshi solnomasida ham g'arb muallif-tarixchilardan biri Prisk Paniyskiy ma'lumotlarida uchraydi. Beyshi solnomasida berilishicha, yuechjilar hukmdori Tsidolo (Kidar) jujanlar xujumi tufayli o'z qarorgohini Bolo (Balxan) ga ko'chirgan. Keyinchalik shu manbaning xabar berishicha, Kidar Shimoliy Hindistonga yurish qilib, Gandhardan shimoldagi 5ta davlatni o'ziga bo'ysundirgan. I. Markvart, M.Martinlarning shu masala yo’zasidan tadqiqotlariga ko'ra (ko'proq tangashunoslik ma'lumotlariga tayanib), Kidar davlati Kushonlarning qoldig'i bo'lib, o'zlariga poytaxt etib, jujanlar xujumining so'ng Kaspiy bo'yidagi Balxanni tanlashlar deyiladi. Yuqoridagi tadqiqotchilarning fikricha, Kidar (ba'zan Kidara) IV asrda hukmronlik qilgan. Avval boshda u Eron shohi Shopur II ga bo'yso’ngan. Oq xunlar bostirib kirishi bilan o'z o'g'li Pironi Peshavorda qoldirib shimolga yo'l olgan. Oq xunlar kurash 400-yillarga to'g'ri keladi, deyiladi.
Kidar Shopur II (309-379) ning zamondoshi bo'lib, avval boshida Kushonlar hokimyatining davomchisi sifatida ularga bo'ysunib kelgan. Xioniylar yordamida Baqtriyada ularning hokimyatiga chek qo'ygan. Xioniylar yordamida Eron Sosoniylari Baqtriyani o'z qo'llariga tobelikka olishgan. Ba'zi boshqa tarixchi-tadqiqotchi olimlarning fikricha, Kidariylar shimoldan kelgan qabilalar ittifoqidan ajralib chiqqan guruhlar deb tushuntiriladi. Lekin, yuqoridagi fikrlar va boshqa xulosalar ahvolni boshqacharoq ekanligini ko'rsatadi.
Kidariylar masalasi ancha kam o'rganilgan, tadqiqotlar davom zttirilishi kerak bo'lgan masalasidir. Chunki yuqoridagi keltirilgan manbalardagi ma'lumotlarni (jumladan Beshi) keyinchalik boshqa manbada tilga olmaydi. Hindistonga (456 y.) ketib Guptalar davlatini bosib olgandan keyingi kidariylar to'g'risidagi ma'lumotlar ham deyarli yo'q hisobi. Faqatgina ulr Hindistonda 75 yil hukmronlik qilganlari, 477 yilda Gandxarning Xitoyga elchilar yuborganligi ma'lum xolos.