1.Ўзбекистон тарихи фанининг предмети, назарий – методологик асослари, манбалари ва аҳамияти

18.Кушонлар даврида Ўрта Осиё.
Юқорида Тохаристонда мавжуд беш сиёсий хонадон (Хюми, Шуанми, Гуйшуан, Хэйтун ва Гаофу) тўғрисида тўхталиб ўтган эдик. Милодий давр хитой солномачила-ри гувоҳлигига қараганда, шулардан бири гуйшуанлар тахминан милодий I асрда Бақгрияда ўз ҳокимиятларини бутунлай ўрнатишга муваффақ бўладилар. Хитой манба-ларида гуйшуанларнинг бу вақгдаги сардори сифатида Киоцзюкю кўрсатилади¹. Археологлар қазишмалари натижасида топилган тангалар бўйича аникланишича, Кио-цзюкю асли Кужула Кадфиз номининг хитойча жаранг-лаши экан. Шуни ҳам қайд этиб ўтиш лозимки, гуйшуан атамаси аслида кушоннинг хитойча ифодасидир.
Ҳанузгача кушонлар орасидан чиққан биринчи рас-мий ҳукмрон қайси йилдан бошлаб ҳокимият юргиза бошлагани аниқ эмас. Шунинг учун ҳам баъзи бир олим-лар бу масалада I асрни кўрсатсалар, баъзилари II, ё бўлмаса III асрни тўғри деб биладилар¹. Бундай қараганда ҳаммасининг ҳам гапида жон борга ўхшайди. Фикримиз-ча, кушонлар минтақа сиёсий майдонига шахдам қадам қўйган йилларни I аср билан боғласа тўғри бўлади. Зеро, яна ўша хитой манбаларига мурожаат қилинса, юечжилар Бақтрияни босиб олганларидан «юз йилдан кўпроқ вақт ўтгандан сўнг гуйшуанлар сардори Киоцзюкю бошқа тўрт ҳокимликнинг ҳам (яъни Хюми, Шуанми, Хэйтун, Гаофу сулолаларининг) ҳукмдори деб эълон қилинди» қабилидаги маълумотларни топамиз². Агар хитойлик та-рихчилар кўрсатиб ўтганларидек, юечжиларнинг Бақтрияга кириб келиши тахминан милоддан аввалги 130 йилларга тўғри келса, у ҳолда кушонларнинг дастлаб Бақгрия устидан ўз сиёсатини ўтказишлари милодий I асрда содир бўлганлиги аниклашди.
Шундай қилиб, Кужула Кадфиз Бақтрияни бўйсун-дирганидан сўнг энди қўшни вилоятлар сари отланиб, Сўғдиёна, Марғиёна, Ҳиндистоннинг шимоли-ғарбий қисмини ҳам эгаллашга эришади. «Киоцзюкю саксон йилдан ортиқ умр кўради. Вафотидан сўнг унинг ўғли Янгаочжен тахтга ўтиради ва яна бир бор Ҳиндистонни забт этади... Шу вақтдан бошлаб юечжи (яъни кушон-лар — А. 3.) энг қудратли ва бадавлат сулола бўлиб қолди», деб ёзганди хитойлик муаллиф³. Демак, Кужула Кадфиздан сўнг олий ҳокимият унинг ўғли Янгаочжен, яъни тангалардаги ёзувларга кўра аслида Вима Кадфиз қўлига ўтади. У кўпроқ Кадфиз II номи билан машҳур. Кушонлар ҳокимияти чегараларини кенгайтириб бориш борасида Кадфиз II ҳам бўш келмаган. Чунончи, Ҳинд дарёси қуйи оқимлари, ҳатто Ганг дарёси водийсигача бўлган ерларни ҳам ўз ихтиёри доирасига тортишга муваффақ бўлади.
Кушонлар номи билан боғлиқ салтанат тарақ қиётининг энг юқори чўққига чиққан даври Канишка ҳукмронлиги йилларига тўғри келади (тахминан I аср охири — II аср биринчи чораги). Канишка кушонлар қудратига қудрат, шуҳратига шуҳрат қўшишда жуда катта саъй-ҳаракатлар қилган ҳукмдор. Бу вақгда сал-танат Ҳиндистон марказларигача чўзилиб, ҳатто Ҳинд заминининг жанубий вилоятларига ҳам жиддий таҳдид солина бошлайди. Бундан ташқари Сўғдиёна орқали Фарғона, Шарқий Туркистон ҳам кушонлар ҳокимия-тини тан олади. Баъзи бир адабиётларда Хоразм ҳам кушонлар сиёсий таъсири остида бўлган, қабилидаги таъкидлар учраса-да, аммо энг сўнгги тадқиқотларга кўра Хоразм иқтисодий, маданий жиҳатдан кушонлар билан яқин муносабатда бўлган, лекин сиёсий қарам-ликка тушмаган². Аммо бир нарса аниқки, Канишка замонида Туркистоннинг асосий қисмлари бир сиёсий ҳокимият остида бирлашиб, қудратли салтанат вужудга келган.
19. Юнон-рим тарихчиларининг асарларида Ўрта Осиё тарихига оид маълумотларнинг акс этиши.
O'lkamiz qadimgi aholisini tosh va bronza davrlarida qanday nom bilan atalganliklari biega noma'lum. Ilk bora O'rta Osiyo aholisi xususidagi ma'lumotlar mil. avv. VIII asr yaqin Sharq yozma manbalarida uchrab, ularni umumiy tarzda skiflar nomi bilan yuritishgan. Yunon-rim tarixchilari ham shu nom asosida o'z fikrlarini bayon etgan. Jumladan Polien O'rta Osiyo hududlarida 20 ga yaqin qabilalar borligi xususida o'z asarida sanab o'tadi. Yozma manbalarda skiflarning ikkita yirik qabilasi: saklar va massagetlar xususida ko'proq gap boradi. Ahmoniy mixxat yozuvlarida saklar 3 ta qismga bo'linib ko'rsatiladi (sakaxaumavarka), (sakatigraxauda), (saka-tiay-tara dariya). Etnograf olim Karim Shoniyozov esa, saklarning to’rtinchi guruhi sug'd saklari haqida ma'lumot beradi. Massagetlar xususida ham turlicha fikrlar mavjud bo'lib, ular ko'chmanchi chorvador-harbiy qabilalar bo'lganligi ta'kidlanadi. Temirning kashf etilishi butun mintaqada ishlab chiqarishning rivojlanishiga olib keldi. Natijada keng hududda jumladan O'zbekistonda ham aholi o'sdi. Qadimiy Baqtriya va Xorazmda yashagan hozirgi tojik, o'zbek va qisman turkmanlarning ajdodlari asosan Eroniy tillarning irqiy shohobchasi va qisman turkiylashgan sak yoki skif tillarida gaplashishgan. Umuman, massaget qabilalari konfederatsiya (birikma)siga quyidagi elatlar kirganlar. Apasiaklar-Sirdaryo havzasida, Amudaryoning sharqiy o'zanlari bo'yida va Qoraqumda yashovchilar, Sirdaryoning o'rta oqimida joylashgan daxato'xarlar, Nurota tog'larida joylashgan Sakaxaumavarkalar va hokazolar. Yunon va Rim manbalarining makedoniyalik Iskandar yurishlaridan keyin bergan xabarlariga qaraganda mazkur qabila (elat)larning saklar deb umumiy nomlanish ularning til jihatidan bir etnik jarayon bilan bog'liqligini tasdiqlaydi.
O'sha manbalar bu davrda vohalarda yashovchi xalqlar bilan dashtdagi chorva qabilalari o'rtasida etnik va madaniy jihatdan uncha katta farq bo'lmaganligini ko'rsatdi. Masalan, Strabon xorazmiylarni sak-massagetlar turkumiga kiritadi, qadimda so'g'diylar va baqtriyaliklar turmush tarzi va xulq atvori bilan o'zaro farqlanmaydi deydi. Vohadagi elatlar saklar bilan deyarli bir tilda gaplashganlar.
"Avesto" matnlari (Gata va yashta)da ikki xil xo'jalik-madaniy ukladlar o'troq dehqon chorva vohasi (Baqtriya, So'g'd, Xorazm va h.k.) hamda O'rta Osiyo daryolari quyi oqimi va havzalarida joylashgan yarim ko'chmanchi va ko'chmanchi chorvador qabilalar orasidagi kurash ta'rifi tasodifan emas. Bu muqaddas kitobda Marg'iyona (marv vohasi) Parfiya (Kopetdog' shimolida) Xorazm va Baqtriya (Amudaryoning yuqori va o'rta qismida), So'g'diyona kabi viloyatlar tilga olinadi.
Ilk temir davridan boshlab (mil. avv. IX-VII asrlar) qadimgi dehqonchilik vohalarida yashovchi o'troq aholi o'sha er nomlari bilan atala boshlaganlar. Bular So'g'diyonadagi-so'g'diylar, qadimgi Xorazmdagi-xorazmiylar qadimgi Baqtriyadagi-baxtarlar qadimgi Chochdagi-chochliklar, Farg'onadagi-parkanaliklar shular jumlasidandir. Ular Sharqiy Eron tillar guruhiga kiruvchi til va lahjalarda so'zlashganlar. Bu tarixiy nomlarni biz zardushtiylik dinining muqaddas kitobi "Avesto"da, Ahamoniy hukmdorlarning mixxat yozuvlarida (Behistun, Naqshirustam, So’za), Mug' qal'asi (Tojikiston)dan topilgandan so'g'd tilidagi hujjatlarda, shuningdek Jamshid, Siyovush, Afrosiyob, Kayxusrav haqidagi afsonalarda, Amorg va Sparetra, To'maris, Shiroq qissalarida, yunon-rim tarixchilari asarlarida uchratamiz. Ushbu manbalarda saklar va massagetlar haqida xususan, ularning yashagan yurtlari, urf-odat va turmush tarzlari haqida o'sha qimmatli ma'lumotlar keltirilgan va Narshaxiyning "Tarixi Buxoro" asarida, Sharafiddin Ali Yaediyning ("Solnomalar majmuasi")da qabila va elatlarning Abulg'ozi Bahodirxonning "Shajarai Turk" nomli asarida ham turkiy qabilalar haqida qimmatli ma'lumotlar berilgan.