1."Илмий-тадқиқот методологияси" фанининг предмети, методи ва вазифаларини изохлаб беринг. «Илмий тадқиқот методологияси»

71. Далил фалсафий категория сифатида нималарни изоҳлайди?
Ilmiy ijodda dalillar o‘ta muhimdir. Dalil bu - fakt ma’nosida ishlatiladi. Biz bu mavzuni yoritar ekanmiz, fakt so‘zini dalil deb qabul qildik. Dalil bu - haqiqatni tasdiqlovchi, inkor etib bo‘lmaydigan narsa va hodisalar haqidagi bilimlar majmuasi. Dalilning asosan ikkita xususiyati bor:
1. Hayotiy bo‘lgan real voqealar, xususiyatlar, munosabatlar, aloqadorliklar, o‘zgarishlar, jarayonlarni o‘zida ifoda etadi.
2. Haqiqatni isbotlovchi fikrlarning to‘laqonliligini, inkor etib bo‘lmasligini, reallikka mosligini qaror toptiradi.
Tevarak atrofdagi barcha narsa va hodisalarning mavjudligi, barqarorligi, hodisalarga munosabat kabi jarayonlar dalillarga suyangan holda tahlil qilinadi, mushohada qilinadi. (Aslida esa dalil bo‘lishi yoki bo‘lmasligi mumkin). Bu ob’yektga nisbatan shunday xarakterda bo‘ladi. Sababi, shunday narsa va hodisalar borki, ular dalil va isbotni talab qilmaydi. Demak, ana shu narsa va hodisani tasvirlash uchun dalilga murojaat qilish shart emas. Ammo, ilmiy ijodda esa dalil zaruriy talabdir. Fanning ajralmas qismidir. Chunki fan yangi, haqiqiy bilimlarni berish uchun dalillarga suyanadi. Har bir ijod namunasi falsafaning kategoriyasi bo‘lmish – sabab va oqibat, imkoniyat va voqelik, mazmun va shakl, zaruriyat va tasodif, mohiyat va hodisa butun hamda qismlar orqali, ya’ni ularning metodologik xususiyatlaridan foydalanib, o‘z xulosalarini chiqaradi. Bu xulosalar dalil tushunchasi orqali amalga oshirilganda ijodda mustahkam o‘rin oladi. Ijod natijasi haqiqatga aylanadi.
Dalil falsafiy kategoriyadir. Demak, u universal xarakterga ega bo‘lib, barcha narsa va hodisalarga taalluqlidir. U haqiqatni to‘ldiruvchidir. Ba’zi olimlar dalilni haqiqat sinonimidir, deb tushuntiradilar. Bizningcha, bunday qarash yetarli emas. Bu kategoriyalar o‘zaro yaqin bo‘lsalarda, ular turlicha vazifalarni bajaradilar. Avvalo, haqiqat tushunchasi dalil tushunchasiga nisbatan keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, u nisbiy yoki mutlaq xarakterga ega. Haqiqatning nisbiyligini qo‘shimcha dalillar bilan to‘ldirish mumkin va hokazo. Haqiqatlar dalillarning yig‘indisidir.
Shunday ekan, dalil bu voqelik haqidagi ob’yektiv holda olingan va isbotlangan, o‘zgarmaydigan haqiqiy bilimdir.
Dalilning turlari quyidagilar: 1. Haqiqiy dalil; 2. Yolg‘on dalil; 3. To‘liq dalil; 4. To‘liq bo‘lmagan dalil; 5. Taxminiy dalil; 6. Isbotlanmaydigan dalil; 7. Isbotlangan dalil; 8. Ilmiy dalil va boshqalar. Dalil turlari voqelikdagi narsa va hodisalarning xarakteridan kelib chiqadi. Dalil alohida-alohida olingan narsa va hodisalarni o‘zida aks ettiradi. Umumiy dalil bo‘lishi mumkin emas. Dalil – konkret-aniqdir.Далиллар – бу фанни фалсафа ва диндан фарқлаш имконини берадиган фаннинг асосий омили. Фалсафа ҳам, дин ҳам бундай далиллар ва умумлаштиришларни яратмайди. Далил (лот. factum – юз берган ҳодиса) –ҳақиқийлиги аниқ белгиланган даъво кўринишидаги билим. Далил – бу содир бўладиган (содир бўлган) воқеа. Далил қайд этилган эмпирик
билимни ўзида ифодалайди ва ―воқеа‖, ―натижа‖ тушунчаларининг синоними сифатида амал қилади (яъни маъно жиҳатидан улар билан айний ѐки уларга яқин туради). Далил – бу амалда аниқланган, уйдирма бўлмаган воқеа, ҳодиса. Далил – бу билиш мумкин бўлган ҳодиса; билиш мумкин бўлмаган ҳодиса илмий далил ҳисобланмайди. Фанда далиллар назарий