1980-yillar tarjimashunoshlik deb atalgan va tez qanot yoyib borayotgan fan uchun kuchayish davri bo‘ldi

5.4. XV asrda tarjima qiingan asarlar

XV asr adabiyot tarixida ham, shuningdek, badiiy tar­jima tarixida ham alohida o‘rinni ishg‘ol qiladi. Bu davrning madaniy hayoti o‘zbek xalqining iftixori Alisher Navoiy nomi bilan bog‘liq bo‘lib, uning ya­rat­gan asarlari o‘zbek adabiyoti xazinasining durdonalari bo‘libgina qol­may, dunyo adabiyotining ham bebaho boyligidir. Navoiy ko‘p ori­gi­nal asarlar yaratish bilan birga, bir qancha asarni tarjima qil­gan.

Haydar Xorazmiy. XV asrning boshlarida (1409 yilda), ajoyib shoir-tarjimon Haydar Xorazmiy Nizomiyning “Maxzanul-asror” nom­li asarini tarjima qila boshlagan va uni 1414 yillar o‘rtasida tamomla­gan. Bu she’riy, falsafiy asarning har tomonlama murakkabligi tarjima qilish uchun juda katta qiyinchiliklar tug‘dirgan. Shunga qaramay, qi­yin­chi­liklarni yenga olgan Haydar Xorazmiy o‘zbek xalqi uchun katta va ajoyib madaniy yodgorlik qoldirdi. Uning qachon tug‘ilgani va vafot etgani haqida ma’lumot yo‘q. Xorazmiyning ijodi to‘g‘risida yo­zil­gan biron ilmiy asarni uchratmadik. Uning nomi bilan bog‘liq bo‘l­gan, bizgacha yetib kelgan birdan-bir asar “Maxzanul-asror”ning tarji­ma­si­dir. Bu asarning asl qo‘lyozma nusxasi Britaniyada saqlanadi; qo‘l­yoz­ma 1508-1509 yilda ko‘chirilgan; Britaniyada saqlanayotgan qo‘l­yoz­ma­ning foto nusxasi hozir Til va adabiyot ilmiy tekshirish instituti fondida mavjud.

“Maxzanul-asror”ning o‘zbekcha tarjimasi nodir asar bo‘lib qoldiki, uning tanqidiy matnini nashr qilish maqsadga muvofiqdir.

Haydar Xorazmiy haqidag‘i ilk ma’lumotni Navoiy o‘zining “Majolisun-nafois” asarida bergan. U shunday deb yozadi: “Mavlono Haydar turkigo‘y, aning (Sulton Iskandar Sheroziyning – J.Sh.) maddohi ekandurkim, bu aning masnaviysidindurkim:

“Himmat elidur Yadi bayzo degan,

Er nafasidur dami Iso degan”³⁴

Alisher Navoiy Haydar Xorazmiyni Atoiy, Sakkokiy kabi zabar­dast shoirlar bilan tenglashtiradi va u haqda “Muhokamatul-lug‘a­tayn”da shunday yozadi: “To mulk, arab va sart salotinidin turk xonla­ri­g‘a intiqol topti, Hulokuxon zamonidan sultoni sohibqiron Temur Ko‘­ragon zamonidin farzandi xalafi Shohruh sultonning zamonining oxirig‘acha turk tili bila shuaro paydo bo‘ldilar. Va ul hazratning avlod va ahfodidin ham xushtab’ salotin zuhurg‘a keldi: shuaro Sakkokiy va Haydar Xorazmiy va Atoiy va Muqimiy va Yaqiniy va Amiriy va Ga­do­yi­deklar”³⁵. Bas ma’lum bo‘ladiki, Haydar Xorazmiy o‘zbek adabiy tilini yuksaltiruvchi “xushtab’” shoirlardan biri bo‘lgan.

Haydar Xorazmiy Nizomiyning “Maxzanul-asror” asarini tarjima qilgani haqida so‘z yuritar ekan, o‘zini Qutb Xorazmiy kabi kamtar tutadi va ulug‘ shoirga hurmat bilan qarab shuni bayon etadi:

Tashna sifat bo‘ldum ayog‘ida past,

Jur’asidin qildi dimog‘imni mast (10-bet).

Haydar Xorazmiy noyob asarni tarjima qilar ekan, ozarbayjon xalqining dilini o‘zbek xalqi dili bilan payvand qildi.