19-Ma’ruza. Polielektrolitlar Mavzuning asosiy masalalari

Tabiiy polielertrolitlar. 
Barcha o‟simlik va hayvonlarda uchraydigan polielektrolitlar, ya‟ni 
biologik polimerlar tarkibida makromolekulaga kislota yo‟ki asos xossalari baxsh etuvchi 
funksional guruhlar bo‟ladi. 
Sanoat va turmushda ahamiyati katta bo‟lgan oqsil, nuklein kislotalar, fermentlar, pektinlar, 
xitin, geparin, sellyuloza, kraxmal, lignin kabi biologik polimerlarning hammasi tabiiy 

---

polielektrolit moddalar jumlasidandir. Polielektrolitlar organizmdagi har xil murakkab 
jarayonlarda faol ishtirok etadi. Jumladan ular organizmda sodir bo‟ladigan irsiyat hodisalarida 
katta ahamiyatga egadir.
Sintetik polelektrolitlar.
Tarkibida kislota va ishqor xossali funksional gruppalari bor 
monomerlarni polimerlash yo‟li bilan sintetik polelektrolitlar olingan. Tarkibida kislota va ishqor 
xossali gruppalari ko‟p bo‟lgan polielektrolitlar muhim ahamiyatga ega bo‟lmoqda. Polielektrolit 
molekulalari chiziqli bo‟lsa, biologiyada , medisinada, qishloq xo‟jaligida, rudani boyitish 
sanoatida va boshqa maqsadlarda ko‟p ishlatiladi. 
Chiziqsimon tuzilishga ega bo‟lgan polielektrolitlar suvda yaxshi eriydi va sanoatda 
flokulyant va stabilizatorlar, tibbiyotda dori moddalarga har xil to‟ldirgichlar sifatida 
qo‟llaniladi.
Odatda makromolekulalari to‟rsimon bo‟lgan polielektrolitlar yoki ionitlar texnikada katta 
ahamiyatga ega. Bunday polielektrolitlar tarkibida ion almashtiruvchi kislota yoki asos xossali 
gruppalar bo‟ladi. Makromolekulalari orasidagi kundalang bog‟lar soniga qarab, polielektrolitlar 
erituvchilarda bo‟kish xususiyatiga ega bo‟la oladi va selektiv adsorbentlar tariqasida ishlatiladi. 
Bunday ionitlar zaryadlariga qarab, anionit va kationitlarga bo‟linadi. 
Anionitlarda polimerlar makrokation holida bo‟lib, past molekulyar anionlarni biriktirib 
oladi. Kationitlarda esa, aksincha polimerlar makroanion holida bo;ladi va past molekulyar 
kationlarni biriktirib oladi. Kationitlarning sxemasini quyidagicha tasvirlash mumkin:
- - 
R-An - ⁞ - H
+
yoki tuz forma R - An - ⁞ - Kt
+
bu sxemada: R – polielektrolitning 
elementar zvenosi. 
Anionitlarning sxemasini quyidagicha yozish mumkin: R-Kt