18-mavzu. Virusologiyada qo‘llaniladigan tadqiqot usullari (6 soat)

Viruslarni biologik tozalashda ishlatiladigan umumiy qoidalar 
Viruslarni toza preparatlarini olishni shartli ravishda ikki bosqichga ajratish 
mumkin. Birinchi bosqichda bizni qiziqtirgan narsa virusni biologik tozalash 
ko‘zda tutiladi, ya’ni mazkur virusni indikator o‘simliklar yordamida boshqa 
viruslardan, bakteriyalardan, zamburug‘lardan va mikroskopda ko‘rinadigan 
biologik organizmlardan ajratib olinadi (ammo u gohida ho‘jayin o‘simlikning 
nekrozidagi hujayralari ichida, gohida ho‘jayin o‘simlik hujayrasida bo‘ladi). Bu 
ish avvaldan xususiyati aniq bo‘lgan virusologiya amaliyotida ishlatilib 
kelinayotgan har bir virus uchun uning spetsifikligiga mos indikator (aniqlagich), 
differensiator (ajratuvchi) va to‘plovchi (virus o‘simlikni tizimli kasallantiradi. 
Demak, virusni birinchi ko‘paytirib olish uchun xo‘jayin o‘simlik kerak, 
ikkinchidan bu virusni nekrozlar hosil qilish bilan kasallanadigan o‘simlik va 
undagi hosil bo‘lgan nekrozdan ajratib olingan mononekrozdagi virus zarralarini 
ko‘paytiradigan virus to‘plovchi o‘simliklar bo‘lishi taqazo etiladi. Агар ТМВ ни 
oddiy shtammini О-ВТМ (adabiyotda ―ВТМ vulgare‖ deb nomlanadi) 
mononekrozdan ajratiladigan bo‘lsa unga 
Nicotiana sylvestris
(differensiator), 
Nicotiana glutinosa va Nicotiana tabacum
нинг Самсун навлари керак бўлади. 
Masalan, tomat o‘simligidan TMV ning tomat shtammini va oddiy TMV ni 
birinchi 
Nicotiana sylvestris
ga yuqtirilganda TSH-VTM (VTMning tomat 
shtammi) bu o‘simlikda nekrozlar hosil qiladi, O-VTM esa sistemalik 
kasallantiradi, ya’ni nekroz hosil qiladi, demak ikki shtammni fizik kimyoviy 
usullarda ajratish mumkin bo‘lmagan yoki o‘ta mushkul bo‘lgan bo‘lsa, bu ishni 
indikator o‘simlik orqali osongina ajratib olinadi, ya’ni biologik shtammlarini ham 
bir-biridan ajratiladi va tozalanadi. Albatta bu ishni kamida uch marta qaytarilishi 
maqsadga muvofiq bo‘ladi (uch marta mononekrozdan o‘tkaziladi). 
Ikkinchi bosqichda toza preparatni olish uchun fizik-kimyoviy usullar 
qo‘llaniladi, ya’ni differensial sentrifugalash xromatografiya, elektroforez, 

---

gradiyent zichlikda sentrifugalab tozalash metodlari qo‘llaniladi (bu haqda 
viruslarni fizik-kimyoviy metodlar bilan toza preparatlarini olish qismida batafsil 
ma’lumot beriladi. (Hozircha o‘simliklar yordamida bajariladigan ishlar to‘g‘risida 
ma’lumotlar keltiramiz). 
Viruslarni o‘simlikga yuqishiga bir qancha faktorlar ta’sir qiladi va ular 
virusni dastlabki hujayraga kirishida, kasallikni rivojlanishida va keyingi 
jarayonlarda muhim rolb o‘ynaydi. Tarr (1975) bu omillarni 4 guruhga bo‘ldi: 
biincha guruhga o‘simlikni xususiyatlari, ikkinchisiga patogenlik xususiyatlari, 
uchinichi zkologiya va turutinchisi biotik faktorlardir.
a)