18-mavzu. Virusologiyada qo‘llaniladigan tadqiqot usullari (6 soat)

Hasharotlar yordamida o‘simliklarga virus yuqtirish 
Gibbs va Xarrison 
o‘simliklarni virus bilan kasallantirish uchun ishlatiladigan hasharotlarni 
(shirincha, kana va boshqalarni) doimo boqib turadigan sharoit bo‘lishini va 
parvarishlash sharoitlarining quyidagicha bo‘lishini ko‘rsatishadi. 
Quyida shu usullarni batafsil ko‘rsatishga harakat qilamiz. Hasharotlar 
boqiladigan o‘simliklar ma’lum shamollatilib turiladigan kameralarda saqlanishi 
kerak. 
Ishlatiladigan o‘simlik esa shu virusga chidamli bo‘lgan o‘simlik (immun) 
bo‘lishi kerak. Hasharotlarni doimo yaxshi holatda saqlash uchun ular faol o‘sib 
turgan o‘simlikda bo‘lishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Kameraning tuzilishini 
quyidagicha tasvirlash mumkin. Diametri 10 smga teng keladigan gultuvak uchun 
moslanadigan kamerani tag qismi diametri 10-12 smlik taglikdan iborat plastmassa 
yoki boshqa materialdan tuzilgan, balandligi 57 smlik berk elaksimon idish bo‘lib, 
uning ust qismi 25-30 smlik selluloid plenka bilan aylantirib qoplanadi va uning 
ustki qismi esa hasharotlar razmeridan kichikroq bo‘lgan to‘r o‘ralgan qopqoq 
bilan yopiladi (doka ishlatish ham mumkin). To‘r ishlatishdan maqsad o‘simlik 
o‘stiriladigan va hasharot parvarishlanadigan bu kameraning ichida 
kondensatsiyalangan suv (kam shamollantirilsa) yig‘ilishini oldini olish, 

---

hasharotlarni unda cho‘kib qolishi, hamda zamburug‘lar rivojlanib mog‘orlashiga 
yo‘l qo‘ymaslikdir). 
Fitopatogen viruslarni indikator o‘simliklarga yuqtirib identifikatsiya 
qilish. 
Tabiatda minglab o‘simlik viruslari va ularning shtammlari tarqalgan. Har 
bir o‘simlik bir yoki birnecha virus bilan kasallanishi mumkin. Masalan, pomidor 
o‘simligida (
Lycopersicum virus
) eng ko‘p tarqalgan quyidagi viruslarni keltirish 
mumkin: 
1.Tamaki mozaikasi virusi Nicotiana virus 1. 
2. Tomatni zarhallanishi virusi -
Lycopersicum virus 3 
3. Tomatni bepushtliligi virusi -
Lycopersicum virus
7. 
4. Bodring mozaikasi – Cucumus virus 1 
5. Beda mozaikasi virusi - 
Medicago virus
1 
(Viruslarni lotincha nomlari Smit (48) bo‘yicha berilgan). 
Bu viruslardan tashqari pomidor o‘simligi kartoshkani M, X, U viruslari bilan 
kasalanadi. M – virus odatda latent (yashirin) holatda bo‘ladi. Tomatda yana 
qo‘qongulni sariq kasalligi (jeltuxa) virusi uchraydi. 
Pomidorda viruslarni aniqlashni Y.I. Vlasov (13) quyidagi usulini taklif etadi. 
TMV ni tashqi simptomlari o‘simlikni ko‘chatlik davridan to vegetatsiyasining 
oxirigacha bo‘ladi, zarhallanish (bronzovost) va boshqa viruslar simptomlari 
o‘simlikning meva hosil qilish davrida yaxshi kuzatiladi. Kasal o‘simliklarni 
aniqlab yulib tashlash va kasallikning rivojlanish dinamikasini o‘rganish uchun 
kuzatuvni o‘simlik rivojlanishining erta davrlarida boshlagan ma’qul hisoblanadi. 
Issiqxona sharoitida hamma o‘simliklar kuzatuvdan o‘tkaziladi, chunki 
kuzatuv maydoni ham kichik, ham kasallik har yer - har yerda uchraydi. 
 
Ochiq dala sharoitida kasallangan o‘simliklarni aniqlash uchun ikki bir-biri 
bilan kesishadigan diagonal bo‘ylab har tekshiruv nuqtasi 10 tadan o‘simlikda olib 
boriladi. Bir gektar maydonda 20 ta nuqta tekshiriladi (1 namunada 10 ta o‘simlik), 
ja’mi 200 ta o‘simlik bo‘ladi. 
Demak, 1 ga maydonda jami 200 ta o‘simlik kuzatiladi. 3 gektarda 40 nuqta, 5 
gektarda 60 nuqta, 10 gektarda 80 nuqta va yana 10 gektarga qo‘shiladigan har 
gektar maydonga 1 tadan nuqta (10 ta o‘simlik) qo‘shilib boraveradi.
 
Pomidordagi yashirin viruslarni (latent) aniqlash uchun m., TMV guruhi 
viruslarni aniqlash uchun yig‘ilgan namunalardagi viruslar aniqlanadi. Tomatning 
10-15 o‘simligini olib ularni yuqori, o‘rta va quyi yaruslaridagi barglardan bittadan 
namuna olinadi va ularni aniqlagich o‘simliklar yordamida yoki serologiya usullari 
bilan analiz qilinadi. Kuzatish metodikasi har bir obyekt va vazifaga qarab 
o‘zgarishi mumkin.