17-mavzu. Tarbiyaning mazmuni va vazifasi. Reja

«Suvga tuflama, uni iflos qilma, chunki barcha 
jonvorlar uni ichib bahra oladi», «Gullab turgan mevali daraxtning shoxini 
sindirma, u meva beradi, uni o‘zing iste’mol qilasan»
degan nasihatlarni aytishni 
unutmasligimiz kerak. 
Aholining ko‘payib borishi natijasida ekologik muammolar ham ko‘payib 
bormoqda.
Yuqoridagi omillar asosida ekologik tarbiyalash o‘quvchilarda tabiatni 
muntazam kuzatib borishga qiziqishni o‘yg‘otadi, tabiatni himoya qilish uchun 
kurashishga, uning guzalligini asrab-avaylashga olib keladi. Tabiatga muhabbatni 
va unga ehtiyotkorlik hissini tarbiyalash shaxsda axloqiy belgilarini rivojlantirishga 
yordam beradi. 
Milliy xafvzlikka yashirin qarshi tahdidlarni ko‘rib chiqar ekanmiz, ekologik 
xavfsizlik va atrof-muhitni himoya qilish muammosi alohida e’tiborga molikdir. 
Ochiq e’tirof etish kerakki, uzoq yillar mobaynidan eski ma’muriy buyruqbozlik 
tizimi sharoitida muammo bilan jiddiy shug‘ullanilmagan. Aniqrog‘i, bu muammo 
ayrim jonkuyar olimlar uchungina tadqiqot manbai o‘z mamlakatlarning kelajagiga 
tabiiy boyliklarni saqlanib qolishiga befarq qaramagan, bu haqda qattiq tashvish 
chekkan, odamlarning esa «qalb nidosi» bo‘lib kelgan. 
Asrlar tutash kelgan pallada butun imkoniyat mamlakatimiz aholisi juda katta 
ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo‘lni qovushtirib o‘tirishi, o‘z-
o‘zini mahkum etishga barobardir. Ekologik muammo xavfsizligi allaqachonlar 
milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umuiiy muammosiga 
aylangan. Tabiat va inson o‘zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda 
bo‘ladi. 
Tabiat va inson o‘zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo‘ladi. Bu 
qonuniyatlarni buzish anglab bo‘lmas ekologik falokatlarga olib keladi. Inson 
tabiatning imkoniyatlarini va uni rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olmay jadal 
yuritilgan xo‘jalik faoliyati Rim klubining XXI asr yo‘li deb atalmish 
tadqiqotlaridan birida ko‘rsatib o‘tilgandek, «Er yuzida tuproq kurashi» 
o‘rmonlardan mahrum bo‘lish, baliqlarning haddan tashqari ko‘p ovlanishlari, tuzli 
yomg‘irlar atmosfera ifloslanishi, azon qatlami buzilishi va hokazolarning ro‘y 
berishiga olib keldi. Mutaxassislarning baholashlariga 2003 yilga kelib o‘rmonlar 
egallab turgan quruqlikning 1G‘6 qisminigina tashkil etdi. Holbuki, 50-yillarda ular 
1G‘4 qismini egallagan edi. 
Hozirgi kunda jahon fan-texnika taraqqiyoti jadal rivojlanishi munosabati bilan 
tabiiy zaxiralardan xo‘jalik mahsulotlari maqsadida juda ko‘p foydalanilmoqda. 
Buni ustiga dunyoni aholisini kundan kunga o‘sib borib, ko‘proq miqdorda oziq 
ovqat chiqarish, kiyim-kechak, yoqilg‘i ishlab chiqarish talab qilinmoqda. Bu esa 
o‘rmonlar egallab turgan maydonlarning jur’at sur’atlarida qisqarishiga cho‘l 
sahrolarining bostirib kelishiga, tuproqning buzilishiga, atmosferaning yuqorida 

---

joylashgan azon to‘sig‘i kamayib ketishiga, yer havosining o‘rtacha haroratining 
ortib borishiga va boshqa holatlarga sabab bo‘lmoqda. Beto‘xtov davom etayotgan 
qurollanish poygasi atom kimyoviy qurolllari va ommaviy qirg‘in qurollarining 
boshqa turlarini ishlab chiqarish, saqlash va sinash insoniyat yashaydigan muhit 
uchun juda katta xavfdir.
Ekologiya muammosi Yer yuzining hamma burchaklaridan ham dolzarb 
masala bo‘lib kelmoqda. Faqat uning keskinlik darajasi dunyoning turli 
mamlakatlarida va mintaqalarida turlichadir.
Markaziy Osiyo mintaqasida ekologik faoliyatning g‘oyat xavfli zonalaridan 
biri vujudga kelganligini alam bilan ochiq aytish mumkin. Vaziyatning murakkbligi 
shundaki, u bir necha o‘n yillar mobaynida ushbu muammoni inkor etish 
natijasidagina emas, balki mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha 
sohalari ekologik xatar ostida qolganligi natijasida kelib chiqqandir. 
Tabiatga qo‘pol va takabburlarcha munosabatda bo‘lishiga yo‘l qo‘yib 
bo‘lmaydi. Biz bu borada achchiq tajribaga egamiz. Bunday munosabatni tabiat 
kechirmaydi. Inson tabiatning xo‘jayini degan soxta sotsial-demokratik mafkuraviy 
da’vo, ayniqsa, Markaziy osiyo mintaqasida ko‘plab odamlar bir qancha xalqlar va 
millatlarning hayoti uchun fojiaga aylandi. Ularni qirilib ketish yoqasiga keltirib 
qo‘ydi. 
Afsuski, bu jarayonlar O‘zbekistonni ham chetlab o‘tmadi. Bu yerda 
mutaxassislarning fikricha, aytish mumkinki, juda murakkab xavfli vaziyat vujudga 
kelmoqda. Bunday vaziyat nimadan iborat? 
Birinchidan-erning cheklanganligi va uning sifat tarkibi pastligi bilan 
bog‘liqligi to‘xtovsiz ortib bormoqda. Markaziy Osiyo sharoitida yer Olloh 
taolloning bebaho in’omidir. U tom ma’noda odamlarni boqadi, kiyintiradi. Bevosita 
dehqonchilik bilan bog‘langan oilalarnigina emas, balki ma’lum bir tarzda qishloq 
xo‘jaligiga aloqador barcha tarmoqlar va ularning ne’matlaridan bahramand 
bo‘layotgan respublikaning barcha aholisi farovon turmush kechirishi uchun moddiy 
negizlar yaratdi. 
Ikkinchidan-er ulkanlik bo‘libgina qolmay, mamlakatning kelajagini belgilab 
beradigan omil hamdir. Bu hol O‘zbekistonda ayniqsa, yaqqol namoyon bo‘ladi, 
chunki yerning iqtisodiy va demokratik vazifasi yildan-yilga kuchayib bormoqda.