17 – Mavzu. Polimerlarning molekulyar massasini aniqlash usullari Mavzuning asosiy masalalari

Osmometrik usul. 
Polimer molekulyar massasini osmometrik usulda aniqlash uchun yarim 
o’tkazgich membrana bilan ajratilgan qismlardan (biri polimer eritmasi va ikkinchisi toza 
erituvchi uchun) iborat asbobdan foydalaniladi. Agar polimer eritmasi osmometrda faqat 
erituvchi molekulalarini o’tkazuvchi membrana bilan ajratilgan bo’lsa, bunday sistema 
muvozanatlanmagan hisoblanadi, chunki, eritmadagi erituvchining kimyoviy potensiali µ toza 
erituvchidan kichik bo’ladi. Agar erituvchining kimyoviy potensiallari qiymatini membrananing 
ikkala tomonida tenglashtirsak, sistema muvozanatlanadi. Bunda polimer eritmasiga tashqaridan 
bosim berib erishish mumkin. Bunday ortiqcha bosim osmotik bosim π deb ataladi. π/c ning 
qiymati tajriba yo’li bilan eritmaning osmotik bosimini bir necha konsentrasiyada o’lchab, 
π/C=f(C) grafigidagi to’g’ri chiziqni cheksiz suyultirilgan konsentrasiya (C=0) gacha 
ekstrapolyasiya qilib topiladi. Polimer molekulyar massasi quyidagi formuladan hisoblanadi: 
_ RT 
M
n
= ------ 
π/c 
Bu usul o’rtacha arifmetik (raqamiy) molekulyar massani (3*10
4
– 2*10
6
gacha) topish 
imkonini beradi , chunki osmotik bosim polimer molekulalari soniga bog’liq. Osmometrik usul 
krioskopik va ebulioskopik usullarga qaraganda ancha aniq, ammo yarim o’tkazgich pardalar 
tayyorlash etarlicha takomillashmaganligi tufayli aniqlik bir muncha pasayadi.
 
Molekulyar massani nur yoyish yordamida aniqlash. 
Yorug’lik nuri yorug’lik to’lqininig 
0.1 qismiga teng o’lchamli zarrachalar bilan to’qnashganda nurning qaytishi va difraksion 
tarqalishi kuzatiladi. Nur yoyilishining sababi quyidagilardan iborat: yorug’lik to’lqinlarining 
o’zgaruvchan elektr maydon lari zarrachalarning elektronlari tebranishiga, zaryadlar orasidagi 
masofaning doim kamayishi yoki ortishiga (induksion qutilarda) olib keladi, bu esa, o’z 
navbatida har tomonlama tarqaladigan ikkilamchi nurlanishga olib keladi. Zarrachalar qanchalik 
yirik bo’lsa, ularda shunchalik ko’p induksion qutblar paydo bo’ladi va elektronlar 
pog’onalarining qutblanishi oson bo’ladi va induksion qutblarning hosil bo’lishini osonlashtiradi. 
Demak, eritmada zichlik va konsentrasiya fluktuasiyalari ko’p bo’lsa nur yoyilishi katta 
bo’ladi. Konsentrasiya o’zgarishi ozod energiyaning o’zgarishi bilan boradi va bu o’zgarishni 

---

osmotik bosimning bajargan ishi deb qarash mumkin. Bu esa nur yoyilishining intensivligi
osmotik bosimga bog’liqligini ko’rsatadi.
Agar makromolekula o’lchamlari 0.05 – 0.1 λ dan yuqori bo’lsa, u bir-biridan salgina 
uzoqlashgan va har xil fazalarda nur yoyadigan markazlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Nur 
yoyish burchagi ϴ qancha katta bo’lsa, fazalar farqi ham shuncha katta bo’ladi. Undan tashqari, 
ichki molekulyar interferensiya natijasida har xil ϴ lar uchun yoyilayotgan nurning intensivligi 
bir xil bo’lmaydi, natijada topilgan M ning qiymati ham har xil bo’ladi. Bunday molekulyar 
massaning yoyilish burchagiga bog’liqligini P(ϴ) funksiya yordamida hisobga olib molekulyar 
massani quyidagi tenglama orqali aniqlash mumkin: HC/τ* P(ϴ)=1/M
Loyqalanish odatda, fotoelektrik nefelometrda har xil burchak ostida yoyilgan nurning 
intensivligini o’lchash orqali aniqlanadi. Yorug;lik manbai sifatida simob spektrining faqat 
yashil nurlarini o’tkazuvchi svetofiltr bilan moslangan simob chirog’i qo’llanadi. Nur yoyish 
usulining boshqa usullardan farqi shundaki, unda o’lchashlar tez amalga oshiriladi. Bu usul 
o’rtacha massaviy molekulyar massani beradi, chunki umumiy loyqalanish har bir fraksiyaning 
loyqalanish yig’indisidan iborat.