16 м a V z u agrar munosabatlar: ijara haqi va renta

Yerdan foydalanish huquqi
– bu o‘rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy 
tartibda undan foydalanishni bildiradi.
Yerdan foydalanuvchi yer egasi bo‘lishi 
shart emas. Real xo‘jalik hayotida yerga egalik qilish va yerdan foydalanishni 
ko‘pincha har xil jismoniy va huquqiy shaxslar, xususan hozir bizda asosan dehqon 
va fermer xo‘jaliklari amalga oshiradi. 
Xulosa qilib aytganda, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida ham to‘rt omil – yer, 
kapital, tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchi qatnashib, bunda yer muhim ishlab 
chiqarish vositasi sifatida ishtirok etadi. Ammo biz avval aytganimizdek, ishlab 
chiqarish jarayonida hamma ishlab chiqarish vositalarini, jumladan, yerni 
harakatga keltirib, undan unumli foydalanadigan, uning iqtisodiy unumdorligini 
oshiradigan omil – ishchi kuchidir. 
1
Ўзбекистон Республикаси «Ер кодекси». Т., «Ўзбекистон», 1999 й., 20-модда.

---

Agrar munosabatlar: ijara haqi va renta 
 
.
286 
Agrar munosabatlarni o‘rganishda ham ishchi kuchining, jonli mehnatning faol 
rol o‘ynashini, uning hamma moddiy vositalarga jon ato etib, harakatga keltiruvchi 
rolini tushunmaslik go‘yo kapital foyda yoki foiz, yer esa renta yaratadi, degan 
ko‘pgina xato fikr-mulohazalarga, yolg‘on tasavvurlarga olib keladi. Bu 
masalalarni to‘g‘ri tushunishda renta munosabatlarini o‘rganish muhim rol 
o‘ynaydi.
Agrar sohada qisqa muddatda narx va daromadning 
o‘zgarishi. 
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida qisqa muddatda narx va daromad tez 
o‘zgaruvchan hisoblanadi, chunki 1) qishloq hujaligi tovarlariga bo‘lgan talab 
o‘zgaruvchan, 2) qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish xajmi tez o‘zgaruvchan va 3) 
talab egri chizig‘i narxdan boshqa omillar ta’sirida tez o‘zgaradi. Industrial 
rivojlangan davlatlarda talab egiluvchanligi past. Bu ko‘rsatkich rivojlangan 
davlatlarda 0.2 va 0.25 atrofida bo‘ladi.Bu talab miqdorini 10 foizga oshirish 
uchun qishloq xujalik tovarlar narxini 40-50foizga tushirish kerakligini bildiradi. 
Nima uchun bunday? Esingizda bo‘lsa, talabning egiluvchanligiga ta’sir qiluvchi 
asosiy omillardan biri bu o‘rnini bosuvchi mahsulotlarning mavjudligi edi, ya’ni 
bir mahsulotning narxi tushsa, odamlar boshqa o‘rnini bosuvchi tovarlar sotib 
olmay o‘z tanlovlarini narxi tushgan tovarga o‘zgartirishadi. Lekin nisbatan boy 
jamiyatlarda mana shu o‘rnini bosuvchi tovarlar effekti oziq ovqat mahsulotlari 
uchun kuchsiz. Albatta uning umumiy talab miqdoriga ta’siri bor, lekin juda ham 
kam. Masalan siz uch mahal ovqat eyish o‘rniga agar ularning narxi tushsa, besh 
mahal ovqat emaysiz albatta.