16-gruppacha elementlari va ularning birikmalari Reja: Elementlar atomlari xossalarining umumiy tavsifi va elektron formulalari Kislorod va uning olinishi

Respublikamizda havodan kislorod chiqariladigan sanoatlar
Atmosfera o’zining hajmi bo’yicha yer sayyorasining qolgan qismlaridan bir necha marta katta bo’lishiga qaramay, uning massasi yer massasida 0,000001 ga yaqin qismini tashkil etadi xolos. Atmosferaning eng patki qismi troposfera deb atalib, xavo massasining 0,8 dan ortiq qismini o’z ichiga oladi va asosan suv barglarida tashkil topadi. Bu qatlamda balandlikni har bir km.ga ortishi bilan xarorat o’rtacha 6⁰C ga pasaya boradi. Traposferaning qalinligi qutb kengliklarida 8-10 km bo’lib, ekvatorda 16-18 km.ni tashkil qiladi. Traposferaning yuqori straptosferaga o’tish qismida xarorat aksincha sovub -50 dan -80⁰S gacha yetadi. Stratosferada yerdan 25 km balandlikacha harorat o’zgarmay qoladi. Staratosfera suv bug’lariga kambag’al. Shuning uchun bulut xosil bo’lish jarayoni kuzatilmaydi va yog’ingarchilik sodir bo’lmaydi. Stratosfera bo’ylab quyoshning ultrabinafsha nurlari ostida ozon (O₃) hosil bo’ladi. Uning ko’p konsentrasiyasi yerdan 22-25 km balandlikda kuzatiladi. Ozon yuqori qalinliklarda ko’p uchraydi. Uning miqdori faslga qarab ham o’zgarib tuzadi: bahorda ko’payadi, kuzda kamayadi. Undan yuqori ko’tarilgan sari yerdan 55 km gacha harorat ortib -3-0ºC ga ko’tariladi. Stratosferaning yuqori qatlamida ionosferaga o’tguncha mezosfera qatlami joylashgan bo’lib, uning yerdan balandligi 85-95 km gacha boradi. Bu qavatda harorat asta-sekin pasayib, 5-9ºC/km ga 85-95 km balandlikda o’zining minumiga -100-130ºC ga yetadi. Bu qavatdan yuqorida ionosfera yoki termosfera qavati joylashgan bo’lib, uning qalinligi yerdan 200-300 km gacha yetib boradi. Bu yerda harorat yana ortib, 1000⁰C atrofida bo’ladi. Ionosfera qavtidan keyin eng yuqori qavat egzosfera qavati keladi. Uning eng yuqori chegarasi 2000 km gacha yetib boradi. Bu qavatning yuqori qismida atmosferaning asosiy tarkibi neytral vodoroddan, proton va elektronlardan tashkil topgan.
Begona qo’shimchalari bo’lmagan atmosfera quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: azot-78,1%, kislorod-20,9%, argon-0,8%, karbonat angidrid-0,03%, qolgan gazlar enert gazlar bo’lib, ularning miqdori nisbatan kam. Bundan tashqari havoda doim 34% suv bug’lari, chang zarralari bo’ladi. Atmosferadagi har bir gaz o’ziga xos fizik va kimyoviy xususiyatlarga egadir.
Atmosfera havosidagi ifloslantiruvchi moddalarning inson organizmiga bevosita yoki bilvosita zararli ta’sir ko’rsatmaydigan miqdori ruhsat etilgan chegaraviy miqdor (REchM) deb yuritiladi. Bunda zararli birikmalarning odamning mehnat faoliyatiga va kayfiyatiga putur yetkazmasligi nazarda tutilgan. Havoning ifloslanishning muntazam RECHMda yuqori bo’lishi aholi kassalanish darajasini keskin ortishiga olib keladi. Aholi yashash joylarida joylarida havoning ifloslanganlik darajasi va tasiri RECHM ko’rsatkichlari bo’yicha belgilanadi. Masalan, (mg/m³) is gazi -0,01, oltingugurt gazi-0,05, xlor-0,03, fenol-0,01, formaldegid-0,03, kurum-0,05 va hoakozo. Rechm ko’rsatkichlari turli davlatlarda turlicha bo’lishi mumkin. Hozirgi kungacha atmosfera havosidagi 600 ta kimyoviy moddaning RECHMlari ishlab chiqilgan. Shuningdek, 38 ta moddalarning birlashib tasir qilish o’rganilgan bo’lib, ular uchun meyorlar belgilangan.
Oxirgi 10-15 yil ichida parnik efikti, kislotali yomg’irlar ayrim davlatlarda haqqiy ekologik falokatga aylanib qoldi. Kislotali yomg’irlar O’zbekiston hududida ham qayd qilingan.
Hozirgi vaqtda havoning ifloslanishida avtotransportlarning hissasi ortib bormoqda. Dunyo bo’yicha 5 mln dan ortiq avtomobil har kuni havoga 100 minglab tonna zararli birikmalar chiqaradi. Avtomabil tutunida 200 dan ortiq zararli birikmalar mavjud.
O’zbekiston respulikasida atmosfera havosining ifloslanishi eng asosiy ekologik moamolardan hisoblanadi. Shaharlarni asosan tog’ oldi va tog’ oraliq larida joylashganligi, iqlimning issiq va quruqligi O’zbekistonda atmosfera havosi ifloslanishining nisbatan yuqori bo’lishigga olib keladi. O’zbekistonda atmosfera havosi ayniqsa aholi, sanoat va transport yuqori darajada to’olangan Toshkent va Farg’ona, metallurgiya, kimyo va mashinasozlik markazlari bo’lgan Olmaliq, Toshkent, Farg’ona, Bekobod, Andijon, Chirchiq, Navoiy shaharlarida havoning ifloslanish darajasi ancha yuqori. Bir qator zararli birikmalar bo’yicha ko’rsatkichlari RECHMdan yuqori bo’lgan bu shaharlarning ba’zilarida fotokimyoviy zarari mavjud. O’zbekistonda atmosfera havosiga xilma-xil birikmalar chiqariladi. Zararli birikmalar 50% dan ortig’i uglerod oksidiga, 15% uglevodorodlarga, 15-oltingugurt angidridga, 9-% azot oksidlariga, 7%-qattiq birikmalarga va 4% o’ta zaharli birikmalarga to’g’ri keladi. Toshkent shahri ustida ozon miqdorining 10-12% kamayganligini ko’rsatadi.