16-gruppacha elementlari va ularning birikmalari Reja: Elementlar atomlari xossalarining umumiy tavsifi va elektron formulalari Kislorod va uning olinishi

Kislorodning kimyoviy xossalari
Kislorod metallmaslar qatoriga kiradi; uning nisbiy elektrmanfiyligi 3 ga teng bo'lib, bu jihatdan ftordan keyin ikkinchi o’rinda turadi. U deyarli hamma elementlar bilan birikmalar hosil qiladi va bu jihatdan ftorga o'xshaydi. O atomining tuzilishi 1S²2S²2P⁴ demak, ikkita toq elektronlar hisobiga uning kovalentligi ikkiga teng. (p²-bog') bo'ladi. Bundan tashqari kislorod atomi yana ikkita elektron juftlarini donori bo’la oladi. Demak, uning yuqori valentligi 4 ga teng (bunda sp³ gibridlanish ro’y beradi). Kislorodning kovalentligi yana uchga ham teng bo’la olishi mumkin. (sp²-bog' va p³-bog'). Lekin ko’pchilik birikmalarda kislorodning valentligi ikkiga teng.
Kislorod qattiq holatda (va suyuq holatda) magnitga tortiladi, demak, u paramagnit moddadir. Molekulyar orbitallar nazariyasiga muvofiq kislorod molekulasida uning ikkita atomi o'zaro shu tarzda bog'langanki, O₂ molekulasida ikkita toq elektron bo'ladi:

Kislorod molekulasi O₂ nihoyatda barqaror, uning dissotsilanish energiyasi 117,67 kkal/mol ga teng. 3000° da ajralish darajasi 6% ga yetadi. Kislorod molekulasi qutbsiz molekula. Kislorod - 183°C da qaynaydi, -218,9°C da muzlaydi, suvda oz eriydi.
Kislorod kimyoviy eng aktiv metalmas element ftordan keyingi ikkinchi elementdir. Kislorod ko’pgina boshqa elementlar: vodorod, bor, uglerod, xalkogenlar, azot va fosfor, hamda ko’pdan ko’p metallar bilan bevosita reaksiyaga kirishadi.
Kislorod faqat galogenlar bilan bevosita birikmaydi, ularning kislorodli birikmalari bilvosita usulda olinadi. Ko’pchilik metallmaslar qizdirilganda shiddatli reaksiyaga kirishadi. Bunday reaksiyalar paytida issiqlik va yorug’lik chiqadi. Issiqlik va yorug’lik chiqishi bilan boradigan reaksiyalar yonish reaksiyalari deyiladi. Yonish reaksiyalari havo muhitiga qaraganda sof kislorod muhitida yoki kislorodga boyitilgan havo muhitiga ancha shiddatli boradi:
2Cu + O₂ = 2CuO
Ca + O₂ = 2CaO
S + O₂ = SO₂
C + O₂ = CO₂
3Fe + 2O₂ = Fe₃O₄
N₂ + O₂ = 2NO
4P + 5O₂ = 2P₂O₅
Demak, kislorodning kimyoviy birikishiga oksidlanish deyiladi, yo tez yoki sekin bo’ladi. Sekin oksidlanishga temirdan yasalgan buyumlarning zanglanishi, organik qoldiqlarning chirishi, organizmda oziq ovqatlarni hazm bo’lishi, rezinaning es kirishi, yog’-buyoqlarning qotishi kabilar misol bo’ladi. Tez oksidlanishga hamma yonish reaksiyalari kiradi.
Kislorodda murakkab moddalar ham yonadi:
2SO₂ + O₂ = 2SO₃
2H₂S + 3O₂ = 2H₂O
2P₂H₄ + 7O₂ = 2P₂O₅ + 4H₂O
4NH₃ + 3O₂ = 2N₂+ 6H₂O
SiH₄ + 2O₂ = SiO₂ + 2H₂O
Hamma organik moddalar kislorodda to’liq yonganda karbonat angidrid va suv hosil bo’ladi:
CH₄ + 2O₂ = CO₂ + 2H₂O
2C₂H₆ + 7O₂ = 4CO₂ + 6H₂O
C₂H₅OH + 3O₂ = 2CO₂ + 3H₂O
Ushbu reaklsiyalar jarayonida ko’p miqdorda issiqlik va yorug’lik chiqishi bilan sodir bo’ladi.
Kislorod davriy sistemadagi aksariyat ko’pchilik metallar bilan reaksiyaga kirishadi. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari bilan kislorod orasidagi reaksiyalar juda shiddatli boradi, ayrimlari (Rb,Cs,…) hatto yonishi bilan sodir bo’ladi.
4Li +O₂=2Li₂O
Esda tutish lozimki, litiydan boshqa ishqoriy metallar bilan ta’sirlashganda peroksidlar yoki nadperoksidlar hosil bo’ladi:
2Na + O₂ = Na₂O₂
K + O₂ = KO₂
2Mg + O₂ = 2MgO
2Ca + O₂ = 2CaO
3Fe + 2O₂ = FeO Fe₂O₃ (yoki Fe₃O₄)
Kislorodni metallmaslar yoki murakkab moddalar bilan o’zaro ta’siridan (yonish reaksiyalari) hosil bo’lgan binary birikmalarga oksidlar deyiladi.