16 – ma’ruza modda elektr о‘tkazuvchanligining asosi nazariyasi. Reja

3. Portlashlar zararli harakatining Karyerning chegaraviy konturiga ta’sirini pasaytirish.
Quduqli zaryadlar portlashlari, portlatiladigan blokdan tashqarida tog‘ jinslari massisi va pog‘onalari yuzalarinig deformatsiyalanishini yuzaga keltiradi. Kon ishlari Karyer bortining chegaraviy konturiga etib kelganda, kontur orti massivini qiyaliklar va bermalarning turg‘unligini pasaytiruvchi qoldiq deformatsiyalar va kesiklar hosil bо‘lishidan himoyalash zarurati yuzaga keladi
Portlatiladigan blokda va uning tashqarisida kuchlanishlar va tebranishlar seysmik maydonining shakllanishini boshqarib, portlashlarning zararli ta’siri pasaytiriladi.
PM tegishli fizi­ko-detonatsion tavsiflarini tanlash, quduq zaryadlarini konstruksiyalash, qisqa sekinlashtgan portlashni qо‘llash, ekranlashtiruvchi yuzalar seysmik tо‘lqinlarining tarqalish yо‘lida hosil qilinishi, portlatiladigan blokda portlashning rivojlanish yо‘nalishining о‘zgarishi va portlatish navbati tufayli, prortlashni boshqarish mumkin. Portlashning massivga ta’sirini pog‘onalarning oldindan nishablash va uni mustahkamlash yoki muhandislik uslublari bilan mustahkamlash orqali chegaralash mumkin. Portlashlarni boshqarishda portlashlarni tashkil etilishini mukammalashtirishga, ishlab chiqarish madaniyatini oshirishga va ilmiy yutuqlardan foydlanishga yо‘naltirilgan tashkiliy-texnik choralar kо‘rish zarur.
Seysmik tо‘lqinlarni shakllantirish mexanizmini, ularning tarqalish tavsifini va ma’lum muhandis-geologik sharoitlarda turgan pog‘onalarga ta’sirini hisobga olgan holda chegaraviy konturda portlatish ishlarining pasporti tuzilganda portlashni boshqarish uslublari va usularini tanlanadi.
Portlashning zararli ta’siri darajasiga ta’sir kо‘rsatuvchi PM asosiy xususiyatlari –ularning zichligi va zaryad detonatsiyasining tezligidir. Shunday tarzda portlash energiyasi PM kattalashiga, ajralish tezligiga va zichligiga bog‘liq. Zaryadning umumiy energiyasi va buziladigan tog‘ jinslarining hajmi о‘rtasida bog‘liqlik mavjud. Turli PM yaqin portlash zonasida turlicha kuchlanishlarni va massivning tebranish tezliklarini, portlash joyidan uzoqlashtirilganda esa – tо‘lqinlarning turli darajada sо‘nishini hosil qiladi.
Tog‘ jinslari massividagi seysmik tebranishlarning о‘zgarish tavsifini belgilab beruvchi zaryadlar konstruksiyalari ichida, maxsus kumulyativ о‘yiqli, inert tо‘ldirgichli, shuningdek kombinatsiyalangan havo о‘qli va xalqali tirqishli konstruksiyalar ajratiladi.
Qisqa sekinlashtirilgan portlash samaradorligi tajriba portlashlari natijalari bо‘yicha belgilanadi. seysmik ta’sir zaryadlar liniyasiga perpendikulyar bо‘lgan yо‘nalishda 20... 70 ms doirasida sekinlashin intervallarida kо‘proq, detonatsiya tarqalishiga qarama-qarshi yо‘nalishida esa –kamroq kuzatiladi.
Portlashning seysmik ta’siri pasayishi darajasiga sekinlashtirgichlarning tipi va ularning soni sezilarli darajada ta’sir kо‘rsatadi. Massivning tebranishlari jadaligining keskin pasayishi domiy sekinlashish intervali orqali portlaganda erishiladi. Zaryadlarning portlatiladigan blokning uzunligi va maydoni bо‘ylab initsiirlanadigan vaqtida kuchlanish maydoniga bir tekis va xar xil vaqtda yotqizilganda seysmik ta’sir maksimal darajada pasayadi.
Himoya, ekranlashtiruvchi va amortizatsiyalovchi qatlamlar qо‘llagan holda portlash ta’siri mahalliylashtiriladi. Kо‘rsatib о‘tilgan ekranlashtirish vositalari portalsh energiyasining bir qismini shimib oladi yoki kuchlanish tо‘lqinlarining va seysmik tо‘lqinlarning kontur orti massiviga tarqalishiga tо‘siqliq qiladi. Ekranlantirish taasuroti maxsus pog‘onalar nishablashni qо‘llash tufayli kuchayadi.
Pog‘onalar maxsus nishablanganda kontur atrofi ishlov berish va noishchi bortlarni rasmiylashtirish texnologiyasi tushuniladi.
Karyerlarni loyihalaganda kontur atrofi kirmalariga, qurilishda esa – ularning nishablash texnologiyasini о‘z ichiga oluvchi pog‘onalarni boshqarish pasportlariga ishlov berish bо‘limlarini tuzish zarur.
Loyihviy burchaklar ostida pog‘onalarni nishablashni quyidagi texnologik sxemalar bо‘yicha bajarish mumkin: Karyerning chegaraviy konturida qiyalik quduqlari bilan bir yoi bir necha pog‘onalarning balandligiga oldindan tirqish hosil qilib; kontur atrofi hoshiyasida sо‘ngi kirim о‘yilganda pog‘onaning butun balandligiga loyihaviy kontur bо‘ylab bir qatorli va ikki qatorli qiyalik nishablash quduqlarini qо‘llab; qiyalik chuqur va yordamchi vertikal kalta quduqlarning tutashuvi bilan; loyihaviy kontuga kalta qiya quduqlar bilan qо‘yilgan pog‘onaning ustki qismida rasmiylashtirb; vertikal kalta quduqlar nishablash bilan; pog‘onaning butun balandligiga bir qator vertikal quduqlar bilan.
Pog‘onalarni konturli portlatish yordamida nishablash:
Zaotkoska ustupov s pomoshyu konturnogo vzrivaniya pozvolyayet: na BPI oddiy texnologiyasida shakllanadigan qiyaliklar burchaklariga qaraganda qiyalik burchagini 5.„15° va undan ortiq oshirish; deformatsiyalash jadalligini pasaytirish va pog‘onalarning uzoq muddatli turg‘unligini ta’minlash; ishlab bо‘lingan bо‘liq tomonga tushadigan, zaiflashish yuzasiga ega bо‘lgan pog‘onalar turg‘unligini oshirish imkoniyatlarini beradi.
Karyerlarda pog‘onalarga ishlov berish konturi tashqarisida portlashlar ta’sirini pasaytirish uchun qisqa sekinlashgan portlash diagonal sxemalari, jinslarni urib tushirish uchun qiyalik zaryadlari, konturli portlatish keng qо‘llaniladi. Diagonal sxema bо‘yicha qisqa sekinlashgan portlatish, tanlab olingan nishablash usulidan qat’iy nazar zaryadlarni ikki qator joylashtirgan holda chegaraviy konturgacha 30...40 m masofada amalga oshiriladi (24.3-rasm). Bunda portlatishda pog‘onaning ustki qismidagi qoldiq deformatsiyalar zonasining kengligi va chuqurligi qisqaradi.





Konturli portlatish – pog‘onalarning deformatsiyalanish jadalligini pasaytirishning samarali usuli. U yaqinlatirilgan quduqlarni burg‘ilashdan, ularni PM zaiflashgan (massasi bо‘yicha) zaryadlari bilan zaryadlanishidan va portlashidan iborat bо‘lib, buning natijasida konturli zaryadlar qatori bо‘ylab quduqlarning izlari kо‘rinib turadigan tekis qiyalik yuzasi hosil bо‘ladi.
Konturli portlatishda yuqori samara quduqlar о‘rtasida masofalarda quduqlar diametri 100...150 mm bо‘lganda va bir qatorda 1dan 2mgacha olinadi
Konutr qudqular о‘rtasidagi о‘zgaruvchan masofada zaryadning 1 m quduqqa taxminiy massasi 0,8...3,0 kg.
Yopiq kon ishlari amaliyotida konturli portlatishning ikki usuli qо‘llaniladi:
Dastlabki tirqish hosil qilish, ya’ni kontur atrofi kirimida urib tushirgungacha portlashitsh; oddiy konturli urib tushirish yoki konturatrofi lentasidagi portlashlardan sо‘ng “silliq portlatish.
Yekranlashtiruvchi tirqishlar sifati va samaradorligini ta’minlashning asosiy shartlari: konturli qiyalik quduqlari о‘rtasidagi masofani va parallellikni saqlab turish; PM solishtirma xarajatini tо‘g‘ri tanlash.
Dastlabki tirqish hosil qilinganda konturli zaryadlar chegaraviy konturdan 15...20 m kam bо‘lmagan masofada portlatiladi. Tirqishlar quduqlarining va maydalash quduqlari kontur qatori о‘rtasidagi minimal masofa maydalash zaryadi diametrlaridan 8... 10 kam qilmasdan qabо‘l qilinadi. Kontur qator quduq zaryadlarining qarama qarshi tomonda yotgan quduqlarda maydalash zaryadlarini portlashitga nisbatan portlatilishining ilgarilab ketgan vaqti 50...70 ms atrofida, chunki portlashlar о‘rtasidagi intervallar kichik bо‘lganda yoriqlarning kesish tirqishi ortiga kirib qolishi, intervallar katta bо‘lganda esa – quduqlar kontur qatorini portlatish orqali maydalash asosiy zaryadlariga shikast etkaziilishimumkin.
Shuningdek kontur qator va maydalash zaryadlarini bir vatning о‘zida portlatish sxemasini qо‘llash ham mumkin.
Yoriqsimon sust shamollatilgan jinslarda baland pog‘onalar ikki marta takrorlanganida yoki qurilganda, ekranlashtiruvchi tirqish pog‘onaning tо‘liq balandligiga shakllantiraladi, yirik blokli jinslarda esa tirqishni faqat uning ustki yarmida hosil qilish mumkin.
Massivni portlashlarning seysmik ta’siridan kontur atrofi kirimlariga ishlov berilganda pastda yotgan pog‘ona yuzalarini ekranlashtirish orqali himoya qilinadi (24.4-rasm). Bunda nishablangan ekranlashtiruvchi tirqishni hosil qilish uchun quduqlarni gorizontga 12...15° burchak ostida uning etagidan 1...1.5 m balandlikda pog‘ona asosida 3...5 m chuqurlikda 90...150 mmdiametr bilan burg‘ulanadi. Ushbu quduqlar о‘rtasidagi masofa, zaryadkonstruksiyasi va PM solishtirma xarajati tajriba portlatish olib borish jarayonida anilashtiriladi.



24.4-rasm. Qisqa sekinlashtirilgan portlatishning diagonal sxemasi:
0—7—sekinlashtirish bosqichlarining raqami; 8—pirotexnik sekinlashtirgich (detonatsi­on rele)

24.5-rasm. Silliq portlatish usuli bilan pog‘onaning nishablanishi:burg‘ulanadigan quduqlarning maydalash zaryadlari; 2 — quduqlar kontur qatorining susaygan zaryadlari; 3 — pog‘ona ustki qatlamining qoldiqli deformatsiyalari.

Portlash quyidagi ketma-ketlikda sodir bо‘ladi: dastlab ekranlashtiruvchi tirqish quduqlari portlaydi, sо‘ngra nishablovchi va urib tushiruvchi tirqishlar portlaydi.
Kontur zaryadlari “silliq portlatilganda”, rasmiylashtirilayotgan pog‘onaga etarlicha qо‘shimcha tekis qiyalik yuza bag‘ishlab, kuchli buzilgan massiv sust buzilgan massivdan ajratiib olinadi (24.5-rasm).
Biroq kontur qator portlashidan 50...70 ms ilgarilab ketadigan, maydalash zaryadlari portlashidan kontur qatori ortiqga kirib qolgan yoriqlar va qoldiya deformatstyalar tufayli kontur qatori parametrlarini о‘zgartirish va quduqlarni yaqinlashtirish yо‘li bilan qiyalik yuzasining yuqor chastotasini hosil qilishga erishib bо‘lmayapti.
Shuning uchun “silliq portlatish” turg‘un pog‘onalarni yaratish uchun pastroq samara beradi va dastlabki tirqish hosil qilinishini qо‘llash mumkin bо‘lmaganda qо‘llaniladi.