15-mavzu. Byudjet tizimi byudjetlari g‘azna ijrosining me’yoriy-huquqiy ta’minoti

3.Moliya vazirligi G’aznachiligi, uning tashkiliy tuzilishi va vazifalari
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligining maqsad va vazifalari quyidagi bir qancha muhim qonun hujjatlari bilan belgilangan:
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2007 yil 28 fevraldagi PQ-594-son qarori;
O’zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi (O’zR 26.12.2013 y. O’RQ-360-son Qonuni bilan tasdiqlangan);
«Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni (2014 yil 1 yanvardan o’z kuchini yo’qotgan);
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining G’aznachiligi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida» 2007 yil 20 martdagi 53-son qarori.

Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2007 yil 28 fevraldagi PQ-594-son qaroriga muvofiq quyidagilar O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligining asosiy maqsadlari etib belgilangan:

zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda byudjet mablag’lari maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni kuchaytirish;
barcha darajalardagi daromadlar va xarajatlarini boshqarish samaradorligini oshirish.
Ushbu maqsadlarga erishish uchun yuqorida ko’rsatib o’tilgan qonun hujjatlari bilan G’aznachilikka quyidagi asosiy vazifalar yuklangan:

• 
  Davlat byudjetining kassa ijrosi, jumladan, tushadigan daromadlarni turli darajadagi byudjetlar o’rtasida taqsimlash, byudjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar smetalari ijrosi va Davlat byudjeti ijrosi to’g’risida hisobot tuzish;
  
• 
  Davlat byudjeti mablag’larini yagona g’aznachilik hisobvarag’i, shuningdek tegishli byudjetlar daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi kassa uzilishlarining oldini olishni ta’minlaydigan hududiy g’aznachilik hisobvaraqlarini joriy etish orqali boshqarish;
  
• 
  byudjet tashkilotlarining tovar (ish, xizmat)lar etkazib beruvchilar bilan shartnomalarini, shuningdek Davlat byudjeti mablag’lari hisobidan kapital qurilish bo’yicha buyurtmachilarning shartnomalari xarajatlar smetasida ko’rsatilgan summalar va maqsadlarga qat’iy muvofiq ravishda tuzilishi ustidan qattiq nazorat o’rnatish asosida mazkur shartnomalarni majburiy ro’yxatdan o’tkazish tartibini joriy etish orqali byudjet tashkilotlarining maqsadga nomuvofiq, asossiz xarajatlarining oldini olish;
  
• 
  byudjet tashkilotlarini, shu jumladan mudofaa va xavfsizlik tuzilmalarini moliyalashga yo’naltiriladigan byudjet mablag’laridan foydalanishni maqbullashtirish ustidan monitoringni amalga oshirish, bunda ular tomonidan tuzilayotgan shartnomalarning sifati ta’minlanishini, ularning maqsadga muvofiqligi va narx-navo echimini nazarda tutish hamda vositachilik xizmatlaridan voz kechish;
  
• 
  xarajatlar smetasi va ro’yxatga olingan shartnomalarda nazarda tutilgan qat’iy summalar doirasida tovar (ish, xizmat)lar etkazib beruvchilarning bevosita hisobvaraqlariga byudjet mablag’lari oluvchilar nomidan va ularning topshirig’i bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish orqali to’lov intizomiga so’zsiz rioya etilishi ustidan ta’sirchan nazoratni ta’minlash;
  
• 
  Davlat byudjeti g’azna ijrosining buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish, Davlat byudjeti ijrosi haqida axborot yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilish, shuningdek O’zbekiston Respublikasining davlat ichki va tashqi qarzlariga xizmat ko’rsatish, O’zbekiston Respublikasi kafolatlarini ijro etish.
  

G’aznachilik faoliyatining umumiy tavsifi
G’aznachilikka O’zbekiston Respublikasi Moliya vaziri o’rinbosari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlangan Davlat G’aznachisi rahbarlik qiladi. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining buyrug’iga muvofiq G’aznachilikning hududiy organlari tuziladi va tugatiladi. G’aznachilik organlarining xarajatlarini moliya­lash­tirish respublika byudjetidan amalga oshiriladi.
Moliya vazirligi G’aznachiligi O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan berilgan vakolatlar doirasida g’aznachilik­ning yagona hisobraqami va uning subschyotlarini boshqarishni amalga oshiradi. G’aznachilikning vakolat berilgan lavozimdagi shaxslaridan boshqa hech bir yuridik shaxs yoki jismoniy shaxs g’aznachilikning yagona hisobraqami mablag’laridan pul o’tkazish uchun bankka to’lov topshiriq­nomasini berish huquqiga ega emas.
G’aznachilikning yagona hisobraqami O’zbekiston Respublikasining Markaziy Bankida ochiladi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki­ning hududiy boshqarmalarida g’aznachilikning yagona hisobraqami sub­schyot­­lari ochiladi. Respublika mintaqalarida davlat xarajatlarini o’z vaqtida moliyalashtirishni ta’minlash maqsadida G’aznachilikning topshi­rig’i bilan Markaziy Bank tomonidan butun ish kuni mobaynida subschyot­larga va subschyotlardan pul mablag’larini o’tkazish tashkil etiladi. Mab­lag’ o’tkazish va davlatning pul mablag’larini xarajat qilish uchun faqat Moliya Vazirligi ruxsati bilan bank schyotlarini ochish mumkin. Bu huquq Davlat G’aznachisiga Moliya Vazirligining buyrug’i bilan yukla­tilgan.
O’zbekiston Respublikasining Markaziy Banki va G’aznachilik o’rtasidagi o’zaro munosabatlarga taalluqli masalalar ular o’rtasida tuzilgan shartnoma asosida tartibga solinadi. G’aznachilik yilda kamida bir marta ushbu shartnomalarning tahlilini o’tkazishi shart, agar G’azna­chilik fikri bo’yicha shartnomalarni ko’rib chiqish talab etilsa, ikkala tomon talablarini qondirish maqsadida shartnomalarni qayta tuzish tadbirlari ko’riladi.
G’aznachilikka O’zbekiston Respublikasi Moliya vaziri o’rinbosari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlangan Davlat G’aznachisi rahbarlik qiladi. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining buyrug’iga muvofiq G’aznachilikning hududiy organlari tuziladi va tugatiladi. G’aznachilik organlarining xarajatlarini moliya­lash­tirish respublika byudjetidan amalga oshiriladi.
G’aznachilikning yagona hisobraqami O’zbekiston Respublikasining Markaziy Bankida ochiladi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki­ning hududiy boshqarmalarida g’aznachilikning yagona hisobraqami sub­schyot­­lari ochiladi. Respublika mintaqalarida davlat xarajatlarini o’z vaqtida moliyalashtirishni ta’minlash maqsadida G’aznachilikning topshi­rig’i bilan Markaziy Bank tomonidan butun ish kuni mobaynida subschyot­larga va subschyotlardan pul mablag’larini o’tkazish tashkil etiladi. Mab­lag’ o’tkazish va davlatning pul mablag’larini xarajat qilish uchun faqat Moliya Vazirligi ruxsati bilan bank schyotlarini ochish mumkin. Bu huquq Davlat G’aznachisiga Moliya Vazirligining buyrug’i bilan yukla­tilgan.
O’zbekiston Respublikasining Markaziy Banki va G’aznachilik o’rtasidagi o’zaro munosabatlarga taalluqli masalalar ular o’rtasida tuzilgan shartnoma asosida tartibga solinadi. G’aznachilik yilda kamida bir marta ushbu shartnomalarning tahlilini o’tkazishi shart, agar G’azna­chilik fikri bo’yicha shartnomalarni ko’rib chiqish talab etilsa, ikkala tomon talablarini qondirish maqsadida shartnomalarni qayta tuzish tadbirlari ko’riladi.
Davlat byudjetining kassaviy ijrosini amalga oshirish jarayonida G’aznachilik tijorat banklari bilan ham shartnoma tuzadi. Bu banklarning ro’yxati O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tavsiyasidan keyin aniqlanadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki va tijorat bank­lari G’aznachilik talabi bilan quyidagi ma’lumotlarni berishga majbur:

• 
  byudjet tashkilotlarining bankda ochilgan shaxsiy hisobraqamlari, unda mablag’lar aylanishi va qoldig’i to’g’risida ma’lumot;
  
• 
  G’aznachilik so’ragan aniq byudjet tashkilotining yoki uning tavsiya­si bilan ochilgan bank hisobraqamidagi mablag’lari to’g’risida ma’lumot.
  

Davlat byudjetining ijrosi to’g’risidagi hisobot G’aznachilik tomonidan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etiladi. Davlat byudjeti g’azna ijrosining buxgalteriya hisobi G’aznachilik tomonidan, shuningdek, davlat soliq va bojxona xizmati organlari, byudjet tashkilotlari hamda davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlov­chi organlar tomonidan davlat byudjetining g’azna ijrosi buxgalteriya hisobining yagona hisoblar rejasi va byudjet tasnifi asosida tashkil etiladi hamda amalga oshiriladi. Davlat byudjeti g’azna ijrosining buxgalteriya hisobi yagona hisoblar rejasi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi.
G’aznachilik yuridik va jismoniy shaxslarga ular tomonidan ortiqcha to’langan soliqlar, yig’imlar va boshqa majburiy to’lovlar summalari, qonun xujjatlarida belgilangan tartibda yagona g’azna hisobraqamidan yoki G’aznachilikning boshqa bank hisobraqamlaridan qaytarilishini amalga oshiradi.
O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksiga, shuningdek, turli darajadagi davlat boshqaruvi o’rtasida tushumlar taqsimotini tartibga soladigan boshqa qonunlarga muvofiq, G’aznachilik tushumlarni turli dara­jadagi byudjetlar o’rtasida taqsimlash uchun javobgar hisoblanadi. G’aznachilik belgilangan byudjet tasnifiga muvofiq, barcha davlat tushum­larini ularning aniq ro’yxati bo’yicha yagona g’azna hisobraqamida yuriti­lishini ta’minlaydi, qonun asosida g’aznachilikning yagona hisobra­qamidan barcha to’lovlarni amalga oshirishga G’aznachilik javobgar hisoblanadi.
Davlat moliyasini isloh qilish, davlat byudjetining g’azna ijrosini joriy etish, byudjet mablag’larini boshqarish va ularning shakllanishi va ishlatilishini nazorat qilish jarayonlari mukammal­lashib, takomillashib bormoqda. Bu jarayonlarni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-594-son (28.02.2007) Qarorining qabul qilinishi muhim qadam bo’lib xizmat qildi. Prezident Qarorining ijro etilishi doirasida Moliya vazirligi huzuridagi “Davlat byudjetining g’azna ijrosini tatbiq etish va uslubiyoti boshqarmasi” hamda mahalliy moliya organlarining g’aznachilik bo’linmalari negizida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalari tashkil etildi.
PQ-594-son Qaror bilan Moliya vazirligi G’aznachiligi zimmasiga quyidagi asosiy vazifalar yuklatildi :

• 
  davlat byudjetining kassa ijrosi, jumladan, tushadigan daromadlarni turli darajadagi byudjetlar o’rtasida taqsimlash, byudjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar smetalari ijrosi va davlat byudjeti ijrosi to’g’risida hisobot tuzish;
  
• 
  davlat byudjeti mablag’larini yagona g’aznachilik hisobraqami, shuningdek tegishli byudjetlar daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi kassa uzilishlarining oldini olishni ta’minlaydigan hududiy g’aznachilik hisobraqamlarini joriy etish orqali boshqarish;
  
• 
  byudjet tashkilotlarini, shu jumladan, mudofaa va xavfsizlik tuzilmalarini moliyalashga yo’naltiriladigan byudjet mablag’laridan foydalanishni
  

3-rasm. Moliya vazirligi G’aznachiligining asosiy vazifalari¹³
maqbullashtirish ustidan monitoringni amalga oshirish, bunda ular tomonidan tuzilayotgan shartnomalarning sifati ta’minlani­shini, ularning maqsadga muvofiqligi va narx-navo echimini nazarda tutish hamda vositachilik xizmatlaridan voz kechish;

• 
  xarajatlar smetasi va ro’yxatga olingan shartnomalarda nazarda tutilgan qat’iy summalar doirasida tovar(ish, xizmat)lar etkazib beruvchilarning bevosita hisobraqamlariga byudjet mablag’lari oluvchilar nomidan va ularning topshirig’i bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish orqali to’lov intizomiga so’zsiz rioya etilishi ustidan ta’sirchan nazoratni ta’minlash;
  
• 
  davlat byudjeti g’azna ijrosining buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish, davlat byudjeti ijrosi haqida axborot yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilish, shuningdek O’zbekiston Respublikasining davlat ichki va tashqi qarzlariga xizmat ko’rsatish, O’zbekiston Respublikasi kafolatlarini ijro etish.
  

Moliya vazirligi G’aznachiligi markaziy apparatining tashkiliy tuzilishi 4-rasmda ko’rsatilgan bo’lib, O’zbekiston Respublikasi moliya vaziriga zarur hollarda G’aznachilikning markaziy apparati va uning bo’linmalari tuzilmasiga moliya organlari boshqaruv xodimlarining belgilangan soni doirasida o’zgartishlar kiritish huquqi berilgan.
Bugungi kunga kelib G’aznachilik va uning hududiy bo’linmalari shtatlari shakllantirilgan bo’lib, markaziy G’aznachilikka 92 ta, G’aznachilik hududiy bo’linmalariga 2261 ta, jami G’aznachilik tizimiga 2353 ta shtat birligi ajratilgan. Lekin davlat byudjeti g’azna ijrosi bilan qamrab olinayotgan jarayonlarni hisobga oladigan bo’lsak, g’aznachilik orqali byudjet daromadlari va xarajatlari ijrosi, byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalarning daromad va xarajatlari ijrosi, byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag’lari tushumi va sarfi ijrosi amalga oshirilayotganligini, bu bilan bog’liq bo’lgan ish hajmining ortib borayotganligini hisobga olib, G’aznachilik amaliyot boshqarmalari bo’linmalari shtatlari sonini qayta ko’rib chiqish zarurligini e’tirof etish lozim.